Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα

Οι Μινωίτισσες κυρίες της μπλε νωπογραφίας της Κνωσσού (1600-1450 π.Χ). Φωτογραφία από: https://commons.wikimedia.org

Η θέση των γυναικών στην αρχαιότητα διέφερε σημαντικά από πόλη σε πόλη, ενώ συμβαδίζοντας με την εξέλιξη των κατά τόπους κοινωνιών μέσα στους αιώνες, τροποποιούνταν αναλόγως.

Στη μινωική Κρήτη οι κοινωνίες ήταν μητριαρχικές, ενώ κατά τους ομηρικούς χρόνους οι γυναίκες γενικότερα, παρουσιάζονται ως ελεύθερα άτομα με άποψη και δικαιώματα, σε προσωπικό, οικογενειακό, και κοινωνικό επίπεδο. Μπορούσαν να συναναστρέφονται και να συζητούν με όλους, να έχουν διάφορες δραστηριότητες πέρα από τις οικιακές και να επιλέγουν τους συζύγους τους, συχνά κατόπιν προκήρυξης αγώνα ή άθλου.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕς ΓΙΑ ΤΗ ΝΥΦΗ ΕΠΑΘΛΟ ΤΗς ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑς ΕΔΩ:https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/nifi-epathlo

Κατά τους κλασικούς χρόνους όμως, απ’ όπου έχουν διασωθεί και οι περισσότερες πληροφορίες για τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο κατά την αρχαιότητα, η ζωή των γυναικών και κυρίως των Αθηναίων, φαίνεται να έχει αλλάξει δραματικά, παρότι την ίδια περίοδο οι Σπαρτιάτισσες εξακολουθούν να διατηρούν το κύρος, τις ελευθερίες, και τα δικαιώματά τους.

Πληροφορίες για τη ζωή των Σπαρτιατισσών εδώ: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/arxaia-spartiatissa

Στην Αθήνα της κλασικής αρχαιότητας, η γυναίκα όφειλε να συμβιβαστεί στο πρότυπο μίας αυστηρά πατριαρχικής κοινωνίας, ενώ ουσιαστικά παρέμενε “ανήλικη” σε όλη τη ζωή της, αφού μονίμως τελούσε υπό την κηδεμονία κάποιου άνδρα.

Η πορεία της ζωής της κόρης ενός Αθηναίου πολίτη, ήταν προδιαγεγραμμένη από την στιγμή που θα έβλεπε για πρώτη φορά το φως. Αμέσως μετά τη γέννησή της, η οικογένειά της κρεμούσε στην πόρτα του σπιτιού μια μάλλινη κορδέλα που συμβόλιζε το διά βίου δέσιμό της με το σπίτι, ενώ τα παιχνίδια της παιδικής της ηλικίας ήταν κυρίως κούκλες, ομοιώματα ειδών του νοικοκυριού και η φροντίδα μικρών ζώων, προκειμένου να προετοιμαστεί για τον γάμο και τη μητρότητα.

Πληροφορίες για τα παιχνίδια της αρχαιότητας εδώ: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/-paixnidia

Ιδανικός γάμος για τα κορίτσια θεωρούνταν αυτός που γινόταν μόλις έφταναν τα 14 έτη, καθώς τότε ήταν αφενός διασφαλισμένη η αγνότητά τους, και αφετέρου ήταν ακόμα αρκετά άπειρα και εύπλαστα ώστε να εκπαιδευτούν από τους συζύγους τους σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους. Επιπλέον η ηλικία αυτή θεωρούνταν η πλέον κατάλληλη, καθώς επικρατούσε η άποψη ότι δεν έπρεπε να παρέλθει μεγάλο διάστημα ανάμεσα στην πρώτη εμμηνορρυσία και την απώλεια της παρθενίας, γιατί αυτό θα δημιουργούσε προβλήματα υγείας στα κορίτσια.

Ο γαμπρός κρατώντας τη νύφη απ’ το χέρι την οδηγεί στο νέο της σπίτι. Λεπτομέρεια από αττικό ερυθρόμορφο αγγείο (περίοπου 425 π.Χ) Φωτογραφία από https://www.ime.gr

Οι γάμοι σχεδιάζονταν από τους αρχηγούς των οίκων που κατά το είθισται, ζητούσαν τη μεσολάβηση των προμνηστριών (προξενήτρες) ενώ δεν έλειπαν και οι περιπτώσεις ενδογαμιών (γάμοι μεταξύ μελών της ίδιας οικογένειας).

Η επιλογή του γαμπρού ήταν ευθύνη του πατέρα (ή του κηδεμόνα) της νύφης στην οποία δεν επιτρεπόταν αντίρρηση, και ιδανικός γαμπρός θεωρούνταν ένας Αθηναίος πολίτης με ηλικία γύρω στα 30. Ο γαμπρός εφόσον εξασφάλιζε τη συγκατάθεση του πατέρα του, είχε δικαίωμα να διαλέξει μία ενάρετη νύφη, με βασικούς στόχους την τεκνοποίηση και την προίκα.

Οι γυναικείες αρετές περιγράφονται σε επίγραμμα επιτύμβιας στήλης, των αρχών του 4ου π.Χ., ως εξής:

“Η ανάμνηση της αρετής σου Θεοφίλη θα μείνει αιώνια. Ο αυτοέλεγχος, η καλοσύνη σου και η εργατικότητά σου. Εσύ κατείχες όλες τις αρετές”.

Αμέσως μετά τον γάμο, η γυναίκα ετίθετο υπό την προστασία του συζύγου της και μετακόμιζε στο σπίτι του, το οποίο όπως όλα, είχε παράθυρα μόνο στην εσωτερική αυλή ώστε να μην γίνεται ορατή από τους περαστικούς. Τα δωμάτιό της δε, βρισκόταν στο πιο απόμερο σημείο ώστε να μην γίνεται αντιληπτή από ενδεχόμενους επισκέπτες.

Αναπαράσταση σπιτιού της αρχαίας Αθήνας, από: https://asathens.wordpress.com/

Οι βασικές υποχρεώσεις της ήταν η φροντίδα των παιδιών, η επίβλεψη των δούλων, η ύφανση, αλλά και η διαχείριση των οικονομικών του σπιτιού. Τις εξωτερικές δουλειές τις έκαναν οι δούλοι, οι οποίοι υπήρχαν ακόμα και στα φτωχότερα νοικοκυριά, ώστε η σύζυγος να μην είναι αναγκασμένη να κυκλοφορεί δημοσίως, διασφαλίζοντας έτσι την νομιμότητα των κληρονόμων του συζύγου της.

Προκειμένου μάλιστα να μην πληγεί η αξιοπρέπεια των γυναικών, δεν γίνονταν καν λόγος γι’ αυτές (ούτε για αρετές, ούτε για ελαττώματα), εκτός εάν επρόκειτο για ιέρειες θεοτήτων, των οποίων η θέση ήταν κληρονομική ή με εξαγορασμένη θητεία. Παρά ταύτα, οι γυναίκες διατηρούσαν συναναστροφές μεταξύ τους, ενώ αυτές των Αθηναίων πολιτών, καθώς και των πλούσιων μετοίκων, συνήθως μάθαιναν ανάγνωση και μουσική.

Διαφορετική ήταν η ζωή των γυναικών των οικονομικά αδύναμων μετοίκων της Αθήνας. Οι περισσότερες παράλληλα με τα οικιακά, εργάζονταν σε εξωτερικές δουλειές ως αγρότισσες, εργάτριες, τροφοί, μαίες κ.ά., ενώ αρκετές απ’ αυτές γίνονταν εταίρες, οι οποίες είχαν αρκετές ελευθερίες και έχαιραν μεγάλου σεβασμού, καθώς επρόκειτο συνήθως για γυναίκες με άποψη, περιποιημένες, μορφωμένες και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες (π.χ Ασπασία του Περικλή).

«Σπουδή στα Θεσμοφόρια», έργο του Francis David Millet (1848-1912). Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Brigham Young. Φωτογραφία από: hellenic.org.au

Στους δούλους, ανεξαρτήτως φύλου, δεν επιτρεπόταν να λαμβάνουν αποφάσεις για την προσωπική/οικογενειακή τους ζωή αφού ανήκαν στους αφέντες τους οι οποίοι και καθόριζαν τον τρόπο ζωής τους, ενώ αυτοί/ές που είχαν εξαγοράσει την ελευθερία τους, ζούσαν συνήθως όπως οι φτωχοί/ές μέτοικοι.

Οι έξοδοι και οι δημόσιες εμφανίσεις των περισσοτέρων γυναικών, περιορίζονταν στη συμμετοχή τους στις διάφορες θρησκευτικές εκδηλώσεις και τελετές στις οποίες συνεισέφεραν συμβολικά στην ευημερία της πόλης-κράτους.

Υπήρχαν δε και οι εκδηλώσεις/τελετές οι οποίες αφορούσαν ειδικώς τις γυναίκες, καθώς σηματοδοτούσαν τη μετάβασή τους στην έγγαμη ζωή, και προωθούσαν τη γονιμότητα της κοινωνίας, μέσω της προοπτικής της μητρότητας και της γυναικείας συνεισφοράς στην οικογενειακή ζωή.

Ο ρόλος των ανύπανδρων κοριτσιών στις γιορτές περιγράφεται και στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη (412 π.Χ) ως εξής:

“Μόλις έγινα επτά ετών έγινα αρρηφόρος. Στα δέκα μου προσέφερα σπόρους στη θεά ως αρχηγέτις (κορυφαία της τελετής). Μετά φορώντας χιτώνα στο χρώμα του κρόκου, παράστησα την αρκούδα στη Βραυρώνα. Και ως χαριτωμένο κορίτσι μετέφερα κι εγώ μια φορά κάνιστρο φορώντας ζώνη από σύκα.”

Πηγή: https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/109-10.pdf

Οι γυναίκες συμμετείχαν από κοινού με τους άντρες σε κάποιες εκδηλώσεις όπως στους γάμους (σε χωριστά τραπέζια), στα Παναθήναια κ.ά., ενώ υπήρχαν και οι αποκλειστικά γυναικείες, όπως τα Θεσμοφόρια κατά τα οποία γινόταν μυστική τελετουργία γονιμότητας. Σημαντικές γιορτές για τις γυναίκες ήταν και οι διονυσιακές (π.χ Λήναια, Ανθεστήρια κ.ά) κατά τις οποίες απαλλάσσονταν από τα οικιακά καθήκοντα, ξεφάντωναν πίνοντας και χορεύοντας για μέρες, και σε ορισμένες περιπτώσεις προς τιμήν του Διονύσου τελούσαν τελετουργίες μαιναδισμού. Ο Ευριπίδης στις Βάκχες (406 π.Χ) περιγράφει ως εξής:

“Ο Βρόμιος είναι αυτός που οδηγεί τους θιάσους από βουνό σε βουνό όπου το πλήθος των γυναικών περιμένει ξεσηκωμένο από τους αργαλειούς και τις σαϊτες από τον οίστρο του Διονύσου!”

Στην Ελευσίνα διεξάγονταν τα Αλώα προς τιμήν της Δήμητρας και του Διονύσου, στα οποία επίσης γίνονταν γιορτές γονιμότητας με γυναικεία συμμετοχή, ενώ από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. που εισέρρευσαν στην Αθήνα διάφορες ξένες λατρείες, γίνονταν μνημόσυνες τελετές προς τιμήν του Άδωνη (θεός της βλάστησης) κυρίως από τις γυναίκες των κατώτερων τάξεων και τις εταίρες.

Σκηνή από αμφορέα του 425 π.Χ. που απεικονίζει προετοιμασία γάμου. Φωτογραφία από: https://www.nationalgeographic.com

Τα παιδιά των αρχαίων Αθηναίων γεννιούνταν με τη βοήθεια των γυναικών του σπιτιού, και εφόσον κρίνονταν απαραίτητο, καλούνταν κάποια μαία. Ανήκαν αποκλειστικά στον πατέρα τους ο οποίος αποφάσιζε για ό,τι αφορούσε στην ανατροφή και την εκπαίδευσή τους. Παρέμεναν μαζί του σε περίπτωση διαζυγίου, ενώ σε περίπτωση θανάτου του, τα αναλάμβαναν οι δικοί του συγγενείς, αφού ο στόχος της τεκνοποίησης ήταν η συνέχιση του πατρικού οίκου μέσω των κληρονόμων.

Τα υγιή και αρτιμελή αγόρια ήταν ιδιαιτέρως επιθυμητά, τα κορίτσια μέχρι ενός αριθμού ήταν αποδεκτά, ενώ για τα ανεπιθύμητα παιδιά (δύσμορφα, ανάπηρα, εξώγαμα κ.λπ), κάποιες φορές δίνονταν εντολή από τον πατέρα σε κάποια δούλη, ή στη μαία να προβεί στη λεγόμενη ‘έκθεσή’ τους σε κάποια δύσβατη περιοχή ή έξω από κάποιο ναό, όπου είτε αναλάμβανε κάποιος να τα μεγαλώσει (π.χ. τον Οιδίποδα), ή πέθαιναν μετά από λίγο.

Περισσότερα για τον τρόπο γέννησης και απόρριψης παιδιών στην αρχαιότητα μπορείτε να βρείτε στον σύνδεσμο: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/gennisi

πληροφορίες για την ανατροφή και την εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαιότητα στο: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/anatrofi-ekpaideysi

Ο φιλόσοφος Σωκράτης αναζητά τον Αλκιβιάδη στο σπίτι της εταίρας Ασπασίας. Έργο του Jean-Léon Gérôme (1861). Πηγή εικόνας: upload.wikimedia.org

Σε περίπτωση διαζυγίου με πρωτοβουλία του άνδρα (απόπεμψη), αυτός όφειλε αφενός να επιστρέψει στην πατρική οικογένεια της νύφης την προίκα που είχε λάβει, και αφετέρου να φροντίσει για την οικονομική επιβίωση της πρώην γυναίκας του και να της βρει σύντροφο. Εάν μάλιστα ξαναπαντρευόταν με νεότερη, η νυν σύζυγος δεν επιτρεπόταν να βγει από το σπίτι, έως ότου ξαναπαντρευόταν και η πρώην. Εάν η πρωτοβουλία για τον χωρισμό ανήκε στη γυναίκα (απόλειψη), έπρεπε να αποδείξει τους σοβαρούς λόγους λήψης αυτής της απόφασης. Το ζευγάρι είχε δικαίωμα να χωρίσει και κατόπιν παρέμβασης του πατέρα της νύφης ο οποίος ζητούσε την επιστροφή της στην πατρική της εστία (αφαίρεση).

Η μοιχεία από την πλευρά της γυναίκας θεωρούνταν μεγάλο αδίκημα ακόμα και στις περιπτώσεις χηρείας, και ο αρχηγός της οικογένειας δικαιούνταν να αυτοδικήσει. Η πολυγαμία απαγορευόταν ανεξαρτήτως φύλου, και επέσυρε αυστηρότατες κυρώσεις, παρότι στους άντρες επιτρεπόταν να απολαμβάνουν τη συντροφιά κάποιας εταίρας, και συχνότερα κάποιας δούλης, η οποία αναλάμβανε καθήκοντα παλλακίδας, και από την οποία απαιτούνταν πίστη και αποκλειστικότητα καθώς πιθανότατα να αποκτούσε παιδιά.

Οι γυναίκες των Αθηνών, δεν θεωρούνταν πολίτες όπως καθίσταται σαφές και από την αναφορά του Αριστοτέλη στα Πολιτικά: “Πολίτης είναι εκείνος ο οποίος μετέχει στις βουλευτικές και δικαστικές αρχές της πόλης κι εκείνος που κατέχει το δικαίωμα του άρχειν και του άρχεσθαι”, κάτι που σαφώς δεν ίσχυε για τις Αθηναίες.

Απεικόνιση μητέρας και παιδιού σε επιτύμβια στήλη του 5ου αι. π.Χ.. Πηγή: https://www.nationalgeographic.com

Η συμμετοχή τους στα κοινά περιοριζόταν στη γέννηση πολιτών, αφού κατόπιν ψηφίσματος που προώθησε ο Περικλής, Αθηναίος πολίτης θεωρούνταν μόνο αυτός που και οι δύο γονείς του προέρχονταν από Αθηναίους πολίτες.

Yποβαθμισμένη ήταν και η νομική θέση της Αθηναίας αφού δεν είχε κανένα δικαιοπρακτικό δικαίωμα, αλλά ούτε και δικαίωμα στην κατοχή γης, ενώ ακόμα και μετά τον θάνατο του συζύγου της, την περιουσία (συμπεριλαμβανομένης και της προίκας της) έπρεπε να διαχειριστεί κάποιος άνδρας συγγενής (κατά προτεραιότητα οι ενήλικοι γιοι της).

Περισσότερα για την κατοχή γης κατά την αρχαιότητα στο: https://mnimesellinismou.com/180469509264/arxaioelliniki-gaioktisia

Κείμενο Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγες:

• Δίπλα Ανθολόγιο 3α 2008: Ξενίδου-Schild Β, Η ζωή της παντρεμένης γυναίκας. Στο: Α. Δίπλα (επιμ.), Ανθολόγιο. Κείμενα από τη Σύγχρονη Βιβλιογραφία. ΕΑΠ. Πάτρα.

• Ξενίδου, Schild B, Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα, Εκδ. Ερμής, Αθήνα 2001.

• Κυριακίδη Β, Ο θρησκευτικός και ιδωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, Πολιτιστικά δρώμενα, Εκδ. Β. Κυριακίδης, Αθήνα 2002.

• Πετροπούλου Α. 2000, Οικογενειακοί θεσμοί, στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, ΕΑΠ. Πάτρα.

• E. Fantham, H. Peet Foley, N. Boymel Kampen, S. B. Pomeroy, H.A. Shapiro, Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο, Μτφ: Κ. Μπούρας, Επιμ.: Ελ. Γκαστη, Εκδόσεις Πατάκη.

• Bagnall, R. et al. The Encyclopedia of Ancient History. Wiley-Blackwell, 2012.

• Kinzl, K.H, A Companion to the Classical Greek World, Wiley-Blackwell, 2006.

• Todd S. C. Αθήνα και Σπάρτη, Ινστιτούτο Βιβλίου, Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2005.

• Mosse, Claude, Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Παπαδήμα, αθηνα 2008.

• φωτογραφια εξωφύλλου από: https://greekcitytimes.com/2022/03/09/ancient-greeces-influential-women/