Ο τοκετός, και η αποδοχή ή η απόρριψη των παιδιών στην αρχαιότητα

Η σύναψη γάμου στην αρχαιότητα, αποτελούσε σημαντικότατο θεσμό, καθώς, σχετίζονταν άμεσα με την τεκνοποιία. Αναλόγως των ηθών που επικρατούσαν σε Αθήνα και Σπάρτη, διαφοροποιούνταν και οι πρακτικές που αφορούσαν στον τοκετό, και στην έκθεση των ανεπιθύμητων νεογέννητων.

Οι συνθήκες γέννησης των παιδιών, η απόρριψή τους ή η κοινωνικοθρησκευτική ενσωμάτωσή τους στην αρχαιότητα, ήταν προσαρμοσμένα στην κοινωνική δομή της κάθε πόλης και στα ιδεώδη που υπηρετούσαν.

Η επιβίωση της πόλεως-κράτους, εξαρτώνταν από τη διατήρηση της ύπαρξης των οίκων, καθώς αυτοί αποτελούσαν τον πυρήνα της, και ο γάμος αποτελούσε βασικό μέλημα των νομοθετών. Η τέλεση γάμου στην Αθήνα ήταν προαιρετική, όμως το κίνητρο της προίκας, και η απόκτηση κληρονόμων της περιουσίας και της ηγεσίας του οίκου, ωθούσε τους Αθηναίους, στην αναζήτηση συζύγου.

Στη Σπάρτη που η γη παρέχονταν από το κράτος και μεταβιβάζονταν αδιαίρετη στους γιους, εξέλιπε το προσωπικό κίνητρο απόκτησης συζύγου, και ο γάμος επιβάλλονταν διά νόμου.

Η τύχη των νεογέννητων, η ανατροφή, και η εκπαίδευσή τους στην Αθήνα, αφορούσε αποκλειστικά τον αρχηγό του οίκου, ενώ η παρέμβαση της πολιτείας περιορίζονταν σε θέματα νομιμότητας του παιδιού. Αντιθέτως, το σπαρτιατικό κράτος απαιτώντας τη συνεισφορά των μελών του στον ευγονισμό, επενέβαινε στα εσωτερικά της οικογένειας, και αποφάσιζε τόσο για την επιβίωση των παιδιών, όσο και για τα ζητήματα ανατροφής τους.

Ο τοκετός, ήταν επικίνδυνη διαδικασία για τις νιόπαντρες Αθηναίες, εξαιτίας της νεαρής τους ηλικίας, αλλά και της ανεπαρκούς εφαρμογής αντισηψίας, που αύξανε τα ποσοστά θνησιμότητας για μητέρες και νεογέννητα.

Ο τοκετός διεξαγόταν στον γυναικωνίτη του σπιτιού, με βοήθεια από έμπειρες στις γέννες, γυναίκες, που με υποτυπώδη εξοπλισμό έφερναν το μωρό στο φως.

Στις δύσκολες περιπτώσεις, ζητούνταν η συνδρομή μιας ηλικιωμένης μαμής, που απήγγειλε ξόρκια, και έκανε μαλάξεις στο γεννητικό σύστημα της επίτοκης, προκειμένου να αλλάξει θέση στο έμβρυο, να επιταχύνει τη διαδικασία, και να καταλαγιάσει τις ωδίνες.

Το νεογέννητο πλενόταν με κρύο νερό, σπαργανωνόταν, και παρουσιαζόταν στον πατέρα. Η ανακοίνωση της έλευσης του παιδιού, γινόταν συμβολικά με το κρέμασμα κλαδιού ελιάς στην εξώπορτα, αν το μωρό ήταν αγόρι, ή μάλλινης τούφας, αν επρόκειτο για κορίτσι.

Το έθιμο αυτό, σε συνδυασμό με τα φυλαχτά που κρεμούσαν στα νεογέννητα, πιστεύονταν πως εξόρκιζε το μίασμα του τοκετού, ενώ προς αποφυγήν της επέκτασής του, πέραν του οίκου, ράντιζαν με καθαρτήριο ύδωρ, πλένονταν με θαλασσόνερο, και έκαιγαν λιβάνι και θειάφι.

Μητέρες και παιδιά, αργότερα, επισκέπτονταν έναν απ’ τους ναούς των προστάτιδων θεοτήτων των επίτοκων (Ειλείθυιας, Αρτέμιδος ή Δήμητρας Κουροτρόφου), και προσέφεραν τα ρούχα του τοκετού και τις επιλόχειες ζώνες. Τα παιδιά ετίθεντο υπό την προστασία τους, μέσω αναίμακτων προσφορών, αλλά και θυσιών ζώων στον βωμό.

Στη Σπάρτη, το ποσοστό θνησιμότητας των επίτοκων ήταν μικρότερο, καθώς  οι νεόνυμφες ήταν σε ηλικία που επέτρεπε στη σωματική τους ανάπτυξη, να ολοκληρωθεί.

Η σπαρτιατική πρακτική περιποίησης των νεογέννητων, προέβλεπε καθαρισμό με κρασί, και όχι με νερό, ώστε να ελέγχεται η ανθεκτικότητά τους, και να σκληραγωγούνται, ενώ αποφεύγοντας το σπαργάνωμα, τα μέλη των βρεφών μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα.

Οι τροφοί, πήγαιναν τα παιδιά στο άγαλμα της πολιούχου τους, Κορυθαλίας Αρτέμιδος, για να τα ευλογήσει κατά την εορτή των Τυθηνίδιων, η οποία περιλάμβανε αιματηρές θυσίες και πανηγυρικό γεύμα. 

Στην Αθήνα, ένα παιδί ίσως κρίνονταν ανεπιθύμητο εάν ήταν προϊόν παράνομης σχέσης, ή παιδί σκλάβου, ή ήταν ασθενικό, δύσμορφο, ή απλά ένα ακόμη κορίτσι, με μικρή συνεισφορά στον οικογενειακό πλούτο, και μικρότερη κοινωνική αξία από ενός αγοριού.

Τότε, ο αρχηγός του οίκου, έδινε εντολή στη μαία ή σε μια σκλάβα, να απομακρύνει το παιδί απ’ την οικία, και να το εγκαταλείψει σε κάποια αφιλόξενη τοποθεσία.

Συχνά οι εντολοδόχοι από ευαισθησία, άφηναν το παιδί σε χώρο, εύκολα προσβάσιμο, ώστε να εντοπισθεί και να ανατραφεί, έστω για να τεθεί στην υπηρεσία κάποιου πλούσιου, ή στον ναό κάποιου θεού.

Στη Σπάρτη που προτεραιότητα είχε ο ευγονισμός δεν ετίθετο θέμα νομιμότητας του παιδιού.

Η πολυγαμία ήταν αποδεκτή, εφόσον ο πατέρας ήταν Σπαρτιάτης πολίτης, και τα παιδιά θεωρούνταν «ιδιοκτησία» του κράτους.

Ο πατέρας υποχρεούνταν να παρουσιάσει το νεογέννητο στη Γερουσία, προκειμένου να εξεταστεί από τα μέλη της.

Αν επρόκειτο για υγιές και καλοσχηματισμένο μωρό, η ανατροφή ανατίθεντο στην πατρική οικογένεια. Σε αντίθετη περίπτωση, ο πατέρας λάμβανε εντολή να εκθέσει το μωρό σε ένα βάραθρο του Ταΰγετου, στους λεγόμενους Αποθέτες.

Η απόθεση των βρεφών, δεν συνιστούσε έγκλημα, στις δύο πόλεις, καθώς δεν φονεύονταν άμεσα, ούτε υπήρχε νομική δέσμευση για τους αυτουργούς, ως προς την ανατροφή των παιδιών. Η υπόστασή τους ήταν ανύπαρκτη μέχρι την πραγματοποίηση των ιεροτελεστιών αναγνώρισης, και η εξαφάνισή τους, μόνο συναισθηματικές επιπτώσεις μπορεί να προκαλούσε.

Στην Αθήνα, την 5η (ή 7η) ημέρα, στο πλαίσιο των Αμφιδρομίων, το νεογέννητο αναγνωρίζονταν επισήμως από τον πατέρα, και συχνά γίνονταν η ονοματοδοσία του.

Το έθιμο ξεκινούσε με τελετουργικό πλύσιμο των χεριών, όσων συμμετείχαν στη διαδικασία του τοκετού. Στη συνέχεια, παρουσία του πατέρα, περιέφεραν τροχάδην το μωρό, γύρω από τη φωτιά, που βρίσκονταν στο κέντρο του σπιτιού, με στόχο την απαλλαγή των συμμετεχόντων από το μίασμα του τοκετού.

Ακολουθούσε η απίθωση του βρέφους στο έδαφος, για να συνδεθεί με την οικογενειακή εστία. Μετά το πέρας του τελετουργικού, περετίθετο στους παρευρισκόμενους, πλούσιο γεύμα.

Το πρώτο παιδί έπαιρνε το όνομα ενός απ’ τους γονείς του πατέρα, και στις ευπορότερες οικογένειες, δίνονταν δέκα μέρες μετά από τη γέννησή του, και όχι στα Αμφιδρόμια. Ο εορτασμός της «Δεκάτης» διαρκούσε ως το ξημέρωμα, και συμπεριελάμβανε θυσίες, και δείπνο μετά συμποσίου, σε φίλους και συγγενείς που προσέφεραν τα λεγόμενα γενέθλια ή οπτήρια δώρα στο μωρό.

Η νέα μητέρα που θεωρούνταν μιαρή, έμενε περιορισμένη στο γυναικωνίτη του σπιτιού, για σαράντα ημέρες, που επέρχονταν η κάθαρσή της από τα λόχια. Τότε διοργανώνονταν άλλη μια γιορτή, που ονομάζονταν Τεσσερακοσταίον.

Τα παιδιά στην Αθήνα μεγάλωναν στη θαλπωρή της οικογενειακής εστίας με ιδιαίτερη φροντίδα, ενώ στη Σπάρτη τα παιδιά ανατρέφονταν με σκληρότητα και αυστηρή πειθαρχία.

Στην Αθήνα, η μητέρα θήλαζε και φρόντιζε το βρέφος, που περνούσε τα πρώτα επτά χρόνια της ζωής του κυρίως στον γυναικωνίτη της οικίας.

Στα πλουσιόσπιτα, χρέη τροφού εκτελούσε μία δούλη ή κάποια ελεύθερη φτωχή γυναίκα που ονομάζονταν τιθήνη. Ορισμένες φορές τον ρόλο αυτό αναλάμβανε η «πάτωρ», η οποία έχαιρε μεγάλου σεβασμού καθώς είχε μεγαλώσει και τον πατέρα.

Μητέρα, τροφός, και γιαγιάδες, έλεγαν παραμύθια, τραγούδια και νανουρίσματα, αλλά και τρομακτικές ιστορίες για μυθικά πλάσματα που καταβρόχθιζαν τα ανυπάκουα παιδιά.

Στη Σπάρτη την φροντίδα του παιδιού αναλάμβαναν τροφοί, οι οποίες ήταν περιζήτητες και από τους Αθηναίους, γιατί εκπαίδευαν τα παιδιά ώστε να εξοικειωθούν με το σκοτάδι και την ερημιά, να τρώνε ό,τι τους προσφέρονταν χωρίς αντιρρήσεις, και να μην κλαψουρίζουν.  

Στην Αθήνα, για να αναγνωριστεί η γνησιότητα του παιδιού, σε ευρύτερο οικογενειακό πλαίσιο, προβλέπονταν η «γαμηλία» για τα κορίτσια, και το «μείον» και το «κουρείον» για τα αγόρια. Οι τελετουργίες γίνονταν στους τόπους συγκέντρωσης της πατρικής ή της συζυγικής φρατρίας, και η ημέρα που ονομάζονταν Κουρεώτις, τοποθετούνταν ετησίως, στην τελευταία ημέρα της γιορτής των Απατουρίων.

Η αποδοχή του παιδιού από τη φρατρία, και κατ’ επέκταση η νομιμοποίησή του ως μελλοντικός Αθηναίος πολίτης, του έδινε και κληρονομικά δικαιώματα στην περιουσία του οίκου στον οποίο  εντάσσονταν. 

Το μείον, ήταν τελετουργικό εισόδου στη φρατρία, γίνονταν τον επόμενο χρόνο της γέννησης των αγοριών και προέβλεπε προσφορά θυσίας από τον πατέρα. Σημαντικότερη τελετουργία αποτελούσε η κουρά των μαλλιών τους (κουρείον), που συμβόλιζε τη μετάβασή τους στην εφηβεία, και συνοδεύονταν από αιματηρή θυσία.

Ο πατέρας δήλωνε ενόρκως πως ο γιος του αποκτήθηκε κατόπιν νόμιμου γάμου, όμως αν τα μέλη της φρατρίας το αμφισβητούσαν, απομάκρυναν το ζώο από το βωμό. Εάν συγκατατίθεντο, δέχονταν το κρέας της θυσίας που τους προσέφερε ο έφηβος, αναγνωρίζοντάς τον ως μέλος τους.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Πετροπούλου Α. 2000, Οικογενειακοί θεσμοί, στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, ΕΑΠ Πάτρα.

• Δίπλα Ανθολόγιο 3α 2008: Ξενίδου-Schild Β,  Η ζωή της παντρεμένης γυναίκας. Στο: Α. Δίπλα (επιμ.), Ανθολόγιο. Κείμενα από τη Σύγχρονη Βιβλιογραφία, ΕΑΠ Πάτρα.

• Bruit-Zaidman L. και Schmitt-Pantel P. 2012, Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής. Μτφρ. Κ. Μπούρας, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα.

• Ιστοσελίδα Ιατρικού Συλλόγου Αρκαδίας, Isarkadias.gr