Η κατοχή γης στην ελληνική αρχαιότητα

Η γη ενώ ανέκαθεν αποτελούσε κοινό αγαθό των μελών μιας κοινωνίας, παράλληλα πιστοποιούσε την αριστοκρατική καταγωγή, τα προνόμια της οποίας, οι κάτοχοί τους απέφευγαν να μοιραστούν. Η έγγεια ιδιοκτησία εκτός από μέσο επιβίωσης, ήταν σύμβολο κοινωνικής καταξίωσης, και οι αυξομειώσεις της επηρέαζαν άμεσα το πολιτικοκοινωνικό καθεστώς των πολιτών.

Φωτεινή εξαίρεση, απετέλεσε η Αθήνα του 5ου αι. π.Χ,  που διατηρήθηκε μονάχα για όσο διάστημα διήρκεσε και η δημοκρατική περίοδος.

Σαφής υπήρξε η διαφοροποίηση του σπαρτιατικού στρατοκρατούμενου καθεστώτος, όπου οι ελεύθεροι πολίτες παρέμειναν ίσοι καθ’ όλη την αρχαιότητα, εις βάρος όμως των υπόλοιπων τάξεων.

Ελαιοσυγκομιδή: λεπτομέρεια ελληνικού αμφορέα του 3ου αι. π.Χ.

Από τους ομηρικούς χρόνους, η κατοχή της γης και η ανισότητα στον καταμερισμό της, έφερναν τους μικροκτηματίες και τους ακτήμονες, σε αντιπαράθεση με τους περισσότερο ευνοημένους και τους μεγαλογαιοκτήμονες. Ανεξαρτήτως εποχής και  πολιτεύματος, η ιδιότητα του πολίτη συνεπάγονταν προνόμια σε διάφορα επίπεδα, ενώ ο πλούτος που σχεδόν πάντα ανήκε στους λίγους, βρίσκονταν σε συνάρτηση με την έγγεια ιδιοκτησία και την εξουσία.

Η «έγκτησις» προστατεύτηκε με ζήλο στις αρχαιοελληνικές πόλεις, που η τύχη τους αποφασίζονταν αποκλειστικά από τους μεγαλοκτηματίες, ενώ η πώληση των κλήρων απαγορεύονταν.

Έγγεια ιδιοκτησία και ιδιότητα του πολίτη, αποτελούσαν έννοιες ταυτόσημες και συνεπάγονταν συμμετοχή στα κοινά, με οικονομικές, νομικές, πολιτικές, στρατιωτικές και θρησκευτικές προεκτάσεις, ενώ σε πολλές πόλεις η απόδοση πλήρους ή μη, πολιτικής ιδιότητας, εξαρτώταν από το μέγεθος της γαιοκτησίας.

Η «στενοχωρία» εξαιτίας του άνισου καταμερισμού της γης, οδήγησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού στον εκπατρισμό.

Τον 7οαι. π.Χ, η καθιέρωση του νομίσματος, έδωσε υπόσταση στην κινητή περιουσία, ενώ ασφυκτικές έγιναν οι απαιτήσεις των οπλιτών που η συμμετοχή τους στη φάλαγγα συνεπάγονταν οικονομική δεινότητα.

Τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ, στις πόλεις υπήρχαν τρεις κατηγορίες πληθυσμιακών ομάδων, εκ των οποίων μόνο οι πολίτες είχαν δικαίωμα κατοχής ακίνητης περιουσίας και εξουσίας (παρότι μειοψηφούσαν), ενώ οι μέτοικοι περιορίζονταν στην εκμετάλλευση ακινήτων (εκτός εάν τους απονέμονταν ειδικό δικαίωμα έγκτησης), και οι δούλοι σχεδόν δεν λαμβάνονταν καν υπόψη.

Διαφοροποιημένη από τις άλλες πόλεις η στρατοκρατική Σπάρτη, όπου οι ελεύθεροι πολίτες διαβίωναν σε πλαίσιο ισότητας και κοινοκτημοσύνης, απαλλαγμένοι από κάθε υποχρέωση πέραν της στρατιωτικής, και απέχοντας από ατομικές οικονομικές δραστηριότητες.

Bασική προϋπόθεση για τη διατήρηση της ιδιότητας του πολίτη ήταν η συμβολή στα συσσίτια, που συνεπάγεται κατοχή κλήρου, εφόσον άλλες οικονομικές δραστηριότητες δεν ήταν εφικτές για τους Σπαρτιάτες. Το φαινόμενο εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα, και εντείνεται τον 4ο, και παρότι δημιούργησε μεγάλες κοινωνικές εντάσεις, η Σπάρτη ποτέ δεν μεταρρύθμισε το σύστημα της.

Οι περίοικοι καλλιεργούσαν την υπό κατάληψη από τους Σπαρτιάτες γη, μετατρέποντάς την σε «πρόχωμα» εναντίον εχθρικών επιδρομών, ενώ η γη (όπως και οι είλωτες καλλιεργητές της) αποτελούσε ιδιοκτησία της πόλης, παρότι ήταν μοιρασμένη σε κλήρους ισάριθμους των ελεύθερων πολιτών, καθιστώντας τη γαιοκτησία δευτερευούσης σημασίας για τους πολίτες.

Οι Σπαρτιάτισσες είχαν δικαιοπρακτική δυνατότητα στην έγγεια ιδιοκτησία, σε αντίθεση με τις Αθηναίες που τα περιουσιακά τους δικαιώματα διαχειρίζονταν πάντα κάποιος άνδρας.

Η Αθήνα μη στηριζόμενη στον αντι-ατομικισμό και την ομοιομορφία της Σπάρτης, και ακολουθώντας τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις, αναγκάστηκε να αναθεωρήσει τη σχέση πολίτη-εγγείου ιδιοκτησίας. Τον 6οαι. π.Χ. ο Σόλωνας διαίρεσε τους πολίτες βάσει αγροτικού εισοδήματος, διευρύνοντας την πρόσβαση των υψηλών τάξεων, στα αξιώματα, και επιτρέποντας τη συμμετοχή κατώτερων τάξεων στην Εκκλησία του δήμου.

Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, περιόρισαν την εξουσία των αριστοκρατών και η απόκτηση ιδιότητας του πολίτη γίνονταν πρωτίστως με εγγραφή στους δήμους. Τον 5ο αιώνα π.Χ, η μεταφορά αρμοδιοτήτων στα πολιτειακά όργανα ευρείας συμμετοχής, από τον Εφιάλτη, και η παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους, από τον Περικλή, παγίωσε την αποσύνδεση της εγγείου ιδιοκτησίας από την ιδιότητα του πολίτη, εστιάζοντας στην προσωπική του αξία.

Το θέμα του αποκλεισμού των ακτημόνων από την πολιτική κοινότητα επανεμφανίζεται το 403 π.Χ. (διάταγμα Φορμισίου), και παρότι απορρίπτεται, τελικά η προϋπόθεση επαναεφαρμόζεται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ.

Οι κοινωνικοί σχηματισμοί των αρχαιοελληνικών πόλεων βασίζονταν στο σύνολό τους σε μια κατεξοχήν αγροτική οικονομία με την κατοχή γης στις κοινωνίες να δηλώνει την αυτοχθονία και την εντοπιότητα, αλλά κυρίως να αποτελεί βασικό κριτήριο για τη συμμετοχή στην πολιτεία. Η πόλη ταυτίζεται με την πολιτική κοινότητα (δηλ. με το σώμα των πολιτών) αλλά και με τον χώρο, η έλλειψη του οποίου οδήγησε στα φαινόμενα αποικισμού.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Andrewes, Α. 2008. Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος,

• Κυρτάτας, Δ.Ι και Ράγκος Σπ.Ι, 2012, Η ελληνική αρχαιότητα: πόλεμος – πολιτική – πολιτισμός, στον Ιστότοπο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσα

• Mπιργάλιας, N. 2000. «O αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή». Στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Eλλάδα I. Τόμ. A΄, ΕΑΠ.

• Μήλιος, Α. 2007, Πόλις και πολίτης στην αρχαία Ελλάδα, εκδ.Σταμούλης

• φωτογραφιες απο: gardenandagricultureingreece.blogspot.com) και ecozen.gr