Το γλωσσικό ζήτημα και η διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας

Η ελληνική γλώσσα με τη συνεχή ζώσα παρουσία της, εξακολουθεί να ομιλείται εδώ και 4.000 χρόνια, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, από τον ίδιο λαό, ο οποίος χρησιμοποιεί τις ίδιες, ή ομόρριζες λέξεις της:

Θάλασσα, άνεμος, σελήνη, ήλιος, λέξεις με χρήση ποιητική, αλλά και απλή, καθημερινή.

Παρότι η ιστορία της ελληνικής γλώσσας, υπήρξε πολυκύμαντη, ο λόγος του Ξενοφώντα, του Αισώπου, του Ευαγγελίου, εξακολουθεί ακόμα, μετά από τόσους αιώνες, να γίνεται επαρκώς κατανοητός από τον σύγχρονο Έλληνα.

Η διαρκής επικοινωνία με τις ρίζες μας, επιβεβαιώνεται από τη χρήση λόγου στη σύγχρονη ποίηση, όμοιου με αυτόν, που χρησιμοποιούσε η Σαπφώ, ο Αρχίλοχος και ο Πίνδαρος, πολλές εκατοντάδες χρόνια πριν. Η συνεχώς εξελισσόμενη, ενιαία ελληνική γλώσσα, που μας κληροδοτήθηκε από την αρχαιότητα, θα έπρεπε να είναι το έρεισμα και η υπερηφάνεια μας.

Κατά την τουρκοκρατία επικρατεί μεταξύ άλλων, απομονωτισμός, έλλειψη επικοινωνίας, και μαρασμός της παιδείας, ενώ στην ομιλούμενη γλώσσα, εισέρχονται πολλές τουρκικές λέξεις και ιδιωματισμοί.

Αφορμή των επεισοδίων του Νοέμβρη του 1901, που έμειναν στην Ιστορία ως «Ευαγγελικά», ήταν η δημοσίευση της μεταφρασμένης στη δημοτική Αγίας Γραφής, στην εφημερίδα «Ακρόπολις».

Το 18ο αι. έρχεται στο προσκήνιο το γλωσσικό ζήτημα, ως πρόβλημα παιδείας, με πολιτιστική, και στην πορεία, με κοινωνικοπολιτική διάσταση. Γίνεται μια προσπάθεια αντικατάστασης των περισσοτέρων τουρκικών λέξεων, και εξεύρεσης νέων, κατάλληλων, να αποδώσουν τις έννοιες του πολιτισμού της δυτικής Ευρώπης.

Οι γνώμες των λογίων διχάζονται, με την κλασικιστική άποψη να βρίσκει ανεπαρκή τον προφορικό κοινό λόγο του λαού, όπως είχε διαμορφωθεί, και να ζητά την επιστροφή στην καθαρή, απαλλαγμένη από φθορές κι επιμειξίες, γλώσσα, την αρχαϊκή. Από την άλλη πλευρά, οι οπαδοί της απλής λαϊκής γλώσσας, θεωρούν ως μόνη κατάλληλη, την καθομιλουμένη, με την υφιστάμενη μορφή της.

Η εισήγηση του Αδαμάντιου Κοραή, παρότι πολεμήθηκε και διασύρθηκε ποικιλοτρόπως, έρχεται να προστεθεί κατευναστικά, προτείνοντας τον καθαρισμό της ομιλούμενης από τα τουρκικά δάνεια, τον καλλωπισμό και τη διατήρησή της, κατόπιν καλλιέργειας, με ανόρθωση βασισμένη σε αρχαιότροπα πρότυπα.

Το πάθος του Κοραή για ελευθερία και παιδεία, παρακίνησε μια μεγάλη ομάδα καλλιεργημένων Ελλήνων να αγωνιστούν και τελικά να οδηγήσουν το γένος, προς την πνευματική αφύπνιση του νεοελληνικού διαφωτισμού.

Το 19ο αιώνα, στο πλαίσιο της ανασυγκρότησης του ελληνισμού, μετά από τη μακρά περίοδο του τουρκικού ζυγού ξεκινά μια νέα διαμάχη, σχετική με τον ορισμό της μορφής της επίσημης γλώσσας, του ελεύθερου ελληνικού κράτους.

Η γλωσσική διμορφία αποτελεί εμπόδιο για την καθιέρωση μίας εθνικής σύγχρονης γλώσσας, και ενός εκπαιδευτικού συστήματος που θα βασίζεται σ’ αυτήν, και το γλωσσικό ζήτημα, αποκτά για πρώτη φορά στην ιστορία του, πολιτική χροιά.

Ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Ρήγας Φεραίος προσπαθούν να συνεφέρουν την πολύπαθη Ελλάδα (έργο του Θεόφιλου)

Η αρχαΐζουσα/καθαρεύουσα, κυριαρχεί στο γραπτό λόγο, στην εκπαίδευση, και στη διοίκηση, ενώ στο χώρο της λογοτεχνίας, σταδιακά επικρατεί η δημοτική. Το λεξιλόγιο όμως χρήζει επέκτασης, και ξεκινά ένας εντατικός δανεισμός λέξεων της αρχαίας, της γαλλικής και της αγγλικής είτε άμεσα, είτε με μορφή μεταφραστικών δανείων.

Τα δύο ακραία γλωσσικά κινήματα, ο Αρχαϊσμός/Νεοαττικισμός και ο Ψυχαρισμός/Παλαιοδημοτικισμός, εξακολουθούν να υποστηρίζουν με σθένος, το καθένα τη δική του θεωρία. Μεταξύ των δύο, αναπτύχθηκαν αρκετές διαλλακτικότερες απόψεις, με προτάσεις για ενδιάμεσες μορφές γλώσσας, όπως αυτές του καθαρισμού, του καθαρευουσιανισμού, του δημοτικισμού και της νεοελληνικής κοινής.

Το 1903, ο Κωστής Παλαμάς σε συνέντευξη στην εφημερίδα «Καιροί», μιλάει υπερασπιζόμενος τη χρήση της δημοτικής γλώσσας:

«Δεν ξέρω αν ίσως χρειάζεται τόσο απόλυτα, για ναρχίση το έθνος όλο και να γράφη τη ζωντανή του γλώσσα, να βρεθούν άνθρωποι με τα χαρίσματα των αρχαίων Αθηναίων και με έργα αντάξια προς τα φιλολογικά καλλιτεχνήματα των αρχαίων. Νομίζω πως θα ήταν αρκετό προς τούτο να βρεθούν άνθρωποι με τα χαρίσματα που ξεχωρίζουν τους καλούς λογογράφους κάθε χρόνου και τόπου, άνθρωποι που να πλάθουν έργα καλλιτεχνικά, κι’ ας μην φθάνουν την τελειότητα των αρχαίων.

Η ταπεινή μου γνώμη είνε πως έχουμε ανθρώπους, που γράφουν καλλιτεχνικά και εξαιρετικά δυνατά τη δημοτική, κι’ ανάμεσα σ’ αυτούς ένα δύο μεγάλους ποιητάς και πεζογράφους. Μα και τέτοιους συγγραφείς αν πη κανείς πως ακόμα δεν αποχτήσαμε, αυτό δεν σημαίνει τίποτα… Τη γράφουμε τη δημοτική μας γλώσσα εμείς οι ταπεινοί, εμείς οι μέτριοι, έστω με τα δικά μας τα μέσα. Το μέγα αυτό όνειρο είναι δικό μας όνειρο. Πως να γίνη η δημοτική γλώσσα και γραπτή γλώσσα του έθνους όλου. Για να μιλήση και η γραφόμενή μας γλώσσα ανδροπρεπέστερα και ευφωνότερα. Δηλαδή με περισσότερην αλήθεια και με περισσότερην ευμορφιά»

Η συνέντευξη του Κωστή Παλαμά στην εφημερίδα «Καιροί», το 1903.

«Εις τη δημοτική δεν αρμόζει το κράμα. Ημπορεί -δε λέω- να πλουτισθή με λέξεις αρχαίας. Αι λέξεις όμως αυταί πρέπει να λάβουν τον δικόν της τύπο. Η δημοτική έχει δική της γραμματική. Μπορεί να πλουτισθή, όχι όμως και να γίνη κράμα, να χάση τον φυσικό της χαρακτήρα…».

Μέσα από μακροχρόνιες διαφωνίες, ποικίλων επιχειρημάτων, εδραιώθηκε η αντίληψη στην πλειοψηφία του ελληνικού λαού, πως στο έθνος αρμόζει μια απαλλαγμένη από ακρότητες, κοινή μορφή γλώσσας, καθώς όπως χαρακτηριστικά είχε λεχθεί:

«ήταν η καθαρεύουσα μια κούνια κρεμαστή που πηγαινοέρχονταν από την αρχαία στη δημοτική».

Τα τελευταία μεταπολεμικά χρόνια χωρίς καμιά ιδιαίτερη παρέμβαση, και μετά από την άμβλυνση των φανατισμών, υπερίσχυσε η απλουστευμένη μορφή της Νεοελληνικής Κοινής. Οι παράλληλες πορείες καθαρεύουσας και δημοτικής, συναντήθηκαν, στη μεικτή μορφή της γλώσσας, που σταδιακά και ασυναίσθητα, είχε ήδη ανεπισήμως υιοθετηθεί από τους Έλληνες.

Η ιστορικής σημασίας απόφαση που ελήφθη το 1975, από την Πολιτεία, περιορίζει την ευρεία χρήση της καθαρεύουσας στη διοίκηση και στην εκπαίδευση, και καθιερώνει ως επίσημη μορφή γλώσσας του κράτους, τη δημοτική ή νεοελληνική.

Έτσι, το χρόνιο πρόβλημα του γλωσσικού ζητήματος, μπαίνει στο στάδιο της οριστικής επίλυσής του, αν και ακόμη και σήμερα ακούγονται απόηχοι αυτής της μακραίωνης διαμάχης, κυρίως σε συζητήσεις σχετικές με τη γλωσσική εκπαίδευση.

Από το 2017 καθιερώθηκε ως Παγκόσμια Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας, η 9η Φεβρουαρίου, ημέρα θανάτου του εθνικού ποιητή των Ελλήνων, Διονυσίου Σολωμού.

Πληροφορίες για τον Διονύσιο Σολωμό εδώ: https://mnimesellinismou.com/logotexnia/-dionisios-solomos-farmakomeni

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

Το 1911, μέσα σε ένα κλίμα σφοδρής ιδεολογικής σύγκρουσης, το Σύνταγμα που ψηφίστηκε από την Αναθεωρητική Βουλή περιέλαβε το περίφημο άρθρο 107 για τη γλώσσα: «Επίσημος γλώσσα του Κράτους είναι εκείνη, εις την οποίαν συντάσσονται το πολίτευμα και της ελληνικής νομοθεσίας τα κείμενα· πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέμβασις απαγορεύεται» (πηγή: https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/glwssikos-dixasmos-kai-ekpaideytiki-metarrythmisi/)

• Μπαμπινιώτης Γ, ομιλία 2010, https://www.youtube.com/watch?v=MZd2BkRUuts 28:30’

• Οδυσσέας Ελύτης, ομιλία για Νόμπελ 1979, https://www.lifo.gr/team/u20456/60212

• Βrowning, R.. Η ελληνική γλώσσα: Μεσαιωνική και νέα. Μτφρ. Δ. Σωτηρόπουλος. Παπαδήμας, Αθήνα 1972

• Βούρτσης Ι, Μανακίδου Ελ,  Πασχαλίδης Γ, Σμπόνιας Κ, Η έννοια του πολιτισμού, όψεις του ελληνικού πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα 1999.

• Γιαννίδης, Ε. 1927. Γλώσσα και ζωή. 4η έκδ. Αθήνα: Εκδοτική Εταιρεία Αθηνά,

• Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας με εισαγωγή στην ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία, Αθήνα 1986.

• Εφημερίδα των συντακτών, https://www.efsyn.gr/themata/istorika/89745_apo-glossiko-zitima-ston-glossiko-emfylio

• Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (Νέες Εποχές), 4 Δεκεμβρίου 2011. http://www.babiniotis.gr/dimosieumata/38-glossa/115-o-neos-ellinikos-diafotismos

• Tριανταφυλλίδης, Μ. [1938] : Nεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή. 3ος τόμ. των Απάντων, εκδ. Iνστιτούτου Nεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη, Α.Π.Θ., 1993.

• Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης, Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1999

• Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, https://www.nhmuseum.gr/