Χριστουγεννιάτικα έθιμα που αντέχουν στο χρόνο

Τα κάλαντα του γνωστού πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα, 1873.

Σε κάθε περιοχή της Ελλάδας, αναβιώνουν έθιμα και παραδόσεις κοινά σε όλη τη χώρα, αλλά και με κάτι ξεχωριστό που εκφράζει τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής, αναλόγως με την παρακαταθήκη που έλαβαν οι κάτοικοι κατά τόπους, ή αναλόγως με τις μνήμες που υπήρχαν σε όλη τη χώρα, αλλά που σε κάποιες περιοχές ατόνησαν.

Προερχόμενα από εποχές μακρινές, διατηρήθηκαν μέχρι στις μέρες μας, και με την φροντίδα όλων μας θα διατηρηθούν περαιτέρω, ώστε να τις παραλάβουν και οι επόμενες γενιές.

Έτσι λοιπόν, εκτός από τις γνωστές παραδόσεις που λίγο πολύ είναι γνωστές σε όλους μας, με τις λιχουδιές, τα παιχνίδια, τα στολίσματα και τους καλικαντζάρους, εντοπίσαμε κάποια λιγότερο γνωστά, από διάφορες περιοχές της χώρας μας, τα οποία θα αναφέρουμε παρακάτω επιγραμματικά.

Μακεδονία και Πόντος

Ο νοικοκύρης του σπιτιού κόβει από τα κτήματά του, το πιο συμπαγές κλαδί δέντρου που μπορεί να βρει (συνήθως ελιάς ή πεύκου), και το βάζει μέσα στο τζάκι για να καίγεται σιγά σιγά ολόκληρο το δωδεκαήμερο και να διαρκέσει από τα Χριστούγεννα έως και τα Φώτα. Το ξύλο αυτό είναι το λεγόμενο “Χριστόξυλο”, που σύμφωνα με την παράδοση θα ζεστάνει τον μικρό Χριστό τις πρώτες μέρες από τη γέννησή του.

Μωμόγεροι εν δράσει

(Φωτογραφία Αρχείου Μορφωτικού Λαογραφικού Συλλόγου Τετραλόφου Κοζάνης

Εντυπωσιακό χριστουγεννιάτικο δρώμενο των Μακεδόνων που κάποιες φορές διαρκεί και μέχρι την Καθαρά Δευτέρα, είναι οι “Μωμόγεροι”. Πρόκειται για ένα είδος λαϊκού θεάτρου με ρίζες βαθιά πίσω στο χρόνο που φτάνουν στην αρχαία Ελλάδα. Την παράδοση αυτή έφεραν μαζί τους οι Πόντιοι πρόσφυγες που σώθηκαν από τη γενοκτονία, και πρόκειται για μια αυτοσχέδια παράσταση από μεταμφιεσμένους νέους και γέρους άνδρες που συγκρούονται μεταξύ τους για την κατάκτηση της νύφης που συμβολίζει την γονιμότητα και τη βλάστηση. Ο γενικότερος συμβολισμός αφορά στην έλευση του νέου χρόνου που ο παλιός του δίνει τη θέση του.

Τους Μωμόγερους συναντάμε κυρίως στο Κιλκίς και στην Κοζάνη, ενώ παρόμοια έθιμα με διάφορους συμβολισμούς έχουμε με τα ραγκούτσια στη Χαλάστρα Θεσσαλονίκης, τα ρουγκάτσια στην Ημαθία, τα ραγκουτσάρια στην Καστοριά, τα μπουμπουσάρια στη Σιάτιστα Κοζάνης, τους κουδουνοφόρους στο Σοχό, και τους αράπηδες και τα μπομπόγερα στη Δράμα.

Κρήτη

Φωτογραφία από την έκθεση Χριστόψωμων, στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» στην Πλάκα Αθηνών.

Το Χριστόψωμο αποτελεί παράδοση σχεδόν σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Με ξεκάθαρες επιρροές από τις μικρασιατικές συνήθειες, το ζύμωμα του Χριστουγεννιάτικου ψωμιού στην Κρήτη, αποτελεί ιεροτελεστία, καθώς συνοδεύεται από διάφορα στιχάκια, ενώ χρησιμοποιούνται εκλεκτά υλικά για την παρασκευή του. Η μισή ζύμη σχηματίζεται σε μια μεγάλη κουλούρα και η υπόλοιπη χρησιμοποιείται για τον στολισμό της. Το βασικό σχέδιο της κουλούρας είναι ο σταυρός, και γύρω του χαράζονται διάφορα περίτεχνα σχέδια με διάφορους συμβολισμούς που γεμίζουν την υπόλοιπη επιφάνεια. Το ψωμί μοιράζεται από τον νοικοκύρη σε όλα τα μέλη της οικογένειας κατά το χριστουγεννιάτικο γεύμα ως συμβολισμός της Θείας Κοινωνίας. Λίγο από το Χριστόψωμο, έδιναν παλαιότερα και στα ζώα που ανήκαν στην οικογένεια, ανακατεμένο με την τροφή τους.

Περισσότερα για το χριστόψωμο, καθώς και τη συνταγή του μπορείτε να βρείτε στο: https://mnimesellinismou.com/714481818763/-xristopsomo-christopsomo

Θράκη

Χριστόκλουρα Σαρακατσάνων Θράκης,

φωτό διαδικτύου με αδιευκρίνιστη πηγή

Ομοίως στη Θράκη, έχουμε τη Χριστοκλούρα, που γίνεται κυρίως από τις Σαρακατσάνες. Στολίζεται με κεντίδια και σχέδια που περιγράφουν καθημερινές συνήθειες του παρελθόντος, όπως άλογα, πρόβατα, στάνη κλπ. Με συνοδεία μελιού, καταναλώνεται από όλη την οικογένεια την παραμονή των Χριστουγέννων.

Τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων, στη Θράκη διατηρείται επίσης το έθιμο των Μπαμουτσιαραίων. Δυο άντρες μεταμφιέζονται φορώντας προβιές, κουδούνια και μάσκες από νεροκολοκύθες στο πρόσωπο και με ζουρνάδες και γκάιντες και νταούλια γυρνούν όλο το χωριό και ξεσηκώνουν τους κατοίκους.

Στη Θράκη τηρείται και το έθιμο της “Κορτοπούλας και του Αράπη”, που αποτελεί μία ακόμα εκδοχή των Μωμόγερων που αναφέρθηκαν παραπάνω, αυτή τη φορά με τον “Αράπη” να προστατεύει την “Κορτοπούλα” από την απαγωγή που επιχειρούν οι διάφοροι άντρες.

Λήμνος

Στη Λήμνο, μόλις αλλάξει ο χρόνος, διάφορες παρέες (συνήθως αγοριών) τριγυρνούν στις γειτονιές και φράζουν τις εισόδους σπιτιών και καταστημάτων με πέτρες, ξύλα και όποιο άλλο αντικείμενο βρεθεί μπροστά τους, ενδεχομένως μιμούμενοι τις σκανταλιές των καλικαντζάρων. Οι νοικοκύρηδες όταν σηκωθούν το πρωί, πρέπει να ελευθερώσουν την είσοδο του χώρου τους για να μπουν ή να βγουν από αυτόν. Το έθιμο αυτό λέγεται “πέτρωμα” και προκαλεί γέλιο στους περαστικούς και εκνευρισμό στους παθόντες.

Καραβάκι από τη συνοικία της Τουρλωτής στη Χίο, λίγο μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο

Πηγή φωτογραφίας: aplotaria.gr

Πληροφορίες για τους καλικάντζαρους βλ: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/kalikantzaroi

Χίος

Στην κεντρική πλατεία της Χώρας της Χίου, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αναβιώνει το έθιμο με τα Αγιοβασιλιάτικα καραβάκια που προετοιμάζονται για μήνες πριν. Ομάδες παιδιών συμμετέχουν με ένα καραβάκι (εμπορικό ή πολεμικό) η καθεμία, τα οποία με μεγάλη λεπτομέρεια αποτελούν μινιατούρες ενός αληθινού πλοίου. Την παρουσίασή τους συνοδεύουν τραγούδια και παινέματα με ευχές για τις ναυτικές οικογένειες, αλλά και σάτιρα για την επικαιρότητα. Η ομάδα που βραβεύεται περιφέρει το καραβάκι της στις γειτονιές της πόλης της Χίου.

Κεφαλλονιά και Ζάκυνθος

Τα κεφαλλονίτικα σπίτια στολίζονται με κλαδιά μυρτιάς και κουμαριάς, και ο σταυρός του Χριστόψωμου έχει πέντε απολήξεις που συμβόλιζαν το χέρι του Χριστού. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι Κεφαλλονίτες ευχόμενοι Καλή Αποκοπή (αποκοπή απ’ τον χρόνο που φεύγει), ραίνουν με κολώνια ο ένας τον άλλον στους δρόμους της πόλης.

Στην Κεφαλλονιά αλλά και στη Ζάκυνθο την πίτα την κόβουν τα Χριστούγεννα και είναι διαφορετική από αυτές που συνηθίζονται στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ο μεγαλύτερος άνδρας της οικογένειας τη σηκώνει ψηλά, κι αφού την κρατήσει όλη η οικογένεια μαζί, πηγαίνουν κοντά στη φωτιά και ψέλνουν το απολυτίκιο των Χριστουγέννων. Την Πρωτοχρονιά, οι Ζακυνθινοί τριγυρνούν στις γειτονιές με μουσικά όργανα και τραγουδούν τα ζακυνθινά κάλαντα, τους λεγόμενους “Αη Βασίληδες”.

Λευκάδα

Στη Λευκάδα τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς η φιλαρμονική γυρνούσε τις γειτονιές παίζοντας ώσπου να ξημερώσει (σήμερα βγαίνει αργότερα), ενώ διάφορες παρέες την ακολουθούν κάνοντας φάρσες και ζημιές στο πέρασμά τους.

(ενδεχομένως μιμούμενοι τις σκανταλιές των καλλικατζάρων: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/kalikantzaroi).

Την ίδια ώρα οι νοικοκυρές πήγαιναν στις βρύσες κι έπαιρναν το αμίλητο νερό. Δεν έπρεπε να μιλήσουν καθόλου ώσπου επιστρέφοντας στο σπίτι, να ανανεώσουν το νερό του καντηλιού, και να ραντίσουν τις τέσσερις γωνιές του σπιτιού.

Φιλαρμονική Λευκάδας 1896

φωτογραφία: aromalefkadas.gr

Οι “κονσόλοι” θέλοντας να τις αναγκάσουν να μιλήσουν τους έσπαζαν τα “αγγειά” στην προσπάθειά τους να τα γεμίσουν. Οι πιο υπομονετικές, γύριζαν αμίλητες στο σπίτι για να πάρουν νέο δοχείο.

Ήπειρος

Στην Ήπειρο τα Χριστούγεννα άναβαν ένα κλαδί από δέντρο που κάνει θόρυβο κατά το κάψιμο (συνήθως πουρνάρι), και κρατώντας το γύριζαν από σπίτι σε σπίτι. Σε κάποιες περιοχές έριχναν δαφνόφυλλα ή πουρναρόφυλλα στα τζάκια των σπιτιών που επισκέπτονταν κι όταν αυτά άρχιζαν να τρίζουν εύχονταν στο νοικοκύρη: “Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς”.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πληροφορίες για τα ελληνικά κάλαντα διάφορων περιοχών βλ. στουσ παρακατω συνδεσμουσ:

• Χριστουγεννιάτικα κάλαντα: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/-xristougenniatika-kalanda

• Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/-protoxroniatika-kalanta

• Κάλαντα Θεοφανείων: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/-kalantatheofaneion