Οι Απόκριες στη Σμύρνη και την Ερυθραία

Αποκριάτικη ενδυμασία Σμυρνιοτοπούλας το 1905

(φωτ: Αρχείο Ένωσης Σμυρναίων)

Οι Απόκριες των Μικρασιατών Ελλήνων αποτελούσαν περίοδο διασκέδασης και μεγάλου κεφιού. Τα γλέντια ξεκινούσαν με τραγούδια, χορούς, τουμπερλέκια, ροκάνες και τσαμπούνες, την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου που ονομάζονταν και Προφωνή.

Διοργανώνονταν συνεχείς βεγγέρες στα σπίτια και ιδιαιτέρως την ημέρα της Τσικνοπέμπτης καθώς και τις δύο τελευταίες Κυριακές της Αποκριάς, συγγενείς και φίλοι αντάλλασσαν “βίζιτες” για γλέντια μετά μουσικής και χορού, και φαγοπότια με τη ρακή, το κρασί και το ούζο να ρέουν σε αφθονία.

Ούλα τα σπίτια ηβάνανε μπάλλο (δηλ. γλέντι με όργανα)

Οι διασκεδάσεις επεκτείνονταν στις αυλές, στους δρόμους και στις πλατείες της πόλης, όπου ξεχύνονταν γυναίκες και άντρες με πλουμιστές χειροποίητες φορεσιές, χορεύοντας από τσιφτετέλια και καρσιλαμάδες μέχρι βαλς και καντρίλιες.

Οι μασκαράδες στην περιοχή της Ερυθραίας παρότι σχεδόν ποτέ δεν φορούσαν κουδούνια, λέγονταν “Κουδουνάτοι”, προφανώς από κατάλοιπο των παλαιότερων χρόνων που οι μεταμφιεσμένοι φορούσαν απαραιτήτως στη μέση τους κουδούνια, (όπως εξακολουθεί το έθιμο σε Σκύρο, Θράκη, Δράμα, Σοχό, χωριά Παγγαίου κ.ά.). Καμιά φορά τους έλεγαν Μουτσούνες ή Μουτσουναργκιές, ειδικά στα Καράμπουρνα.

Οι Κουδουνάτοι όπως απαιτούσε το αντέτι (έθιμο), πάσχιζαν να γίνουν αγνώριστοι ώστε κανείς να μην μπορεί να καταλάβει ποιοί στ’ αλήθεια ήταν, καθώς μόνο τότε θεωρούνταν επιτυχημένη η μεταμφίεσή τους, και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, καθ’ όλη την περίοδο των Αποκριών, σατιρίζοντας τους πάντες και σκορπώντας κέφι με τα γκεβεζελίκια (αστεία), τα πειράγματα και τα ζεβζέκικα (ανόητα) καμώματά τους.

Μεγάλη ήταν η ποικιλία των μεταμφιέσεων. Άλλοι φορούσαν παλιά φθαρμένα ρούχα, ή γούνες για να μοιάζουν με διάφορα ζώα, άλλοι πάλι φορούσαν φράκο ή σμόκιν, παπιγιόν, ημίψηλο καπέλο και παπούτσια λουστρίνια και χόρευαν με τις ντάμες τους που έμοιαζαν σαν να είχαν ξεπεταχτεί από τις σελίδες ενός παριζιάνικου φιγουρινιού.

Οι περισσότεροι συνήθιζαν να μεταμφιέζονται στο ακριβώς αντίθετο απ’ αυτό που πραγματικά ήταν, καθώς ένας απ’ τους στόχους της Αποκριάς είναι η ανατροπή της καθιερωμένης κοινωνικής τάξης, το ανακάτεμα και η παραπλάνηση.

Έτσι συχνά, οι άντρες ντύνονταν γυναίκες, οι γυναίκες βαρύμαγκες, οι φτωχοί πλούσιοι, οι γριές κορίτσια, ενώ οι πιο τολμηροί αψηφούσαν την δυσφορία των Τούρκων και φορούσαν φουστανέλες και φορεσιές των αγωνιστών της ελληνικής επανάστασης.

Παρέα τολμηρών νεαρών στη Σμύρνη, στις αρχές 20ού αιώνα, που παρά τη δυσαρέσκεια των Τούρκων ντύθηκαν με ενδυμασίες αγωνιστών της επανάστασης του1821

Συνηθίζονταν επίσης, οι μασκαράδες να βάφουν το πρόσωπό τους, τα χέρια και τα πόδια τους, με φούμο ή καπνιά από τσι ‘στιες (τα τζάκια) ή από τα χαρκώματα (μαγειρικά σκεύη) και κρατούσαν στα χέρια όποιο στρογγυλό ή μακρόστενο αντικείμενο θα μπορούσε να αφήσει υπονοούμενο φαλλικής ή γονιμικής σημασίας (γουδοχέρια, καρότα, κρεμμύδια, λεμόνια, πράσα κλπ).

Άσεμνες χειρονομίες, πειράγματα και χωρατά, “έδιναν κι έπαιρναν” ενώ υπήρχε μεγάλη ανοχή στις συμπεριφορές κατά τη διάρκεια της Αποκριάς και δύσκολα θα δημιουργούνταν παρεξήγηση.

Ήρταν οι Αποκριές που λωλαίνουντ’ οι γριές

και την Καθαρή Δευτέρα παίρνει ο κώλος τους αέρα.

Τα ζέφκια (γλέντια) έδιναν κι έπαιρναν. Οι άνθρωποι αποκρεύγανε πότε στου ενού και πότε στ’ αλλουνού το σπίτι

Τα σατιρικά και τα αρσίζικα (άσεμνα) τραγούδια, όπως η “Κλώσσα” και το “Πιπέρι”ήταν δεδομένα τις απόκριες.

Αποκριάτικος χορός Ερυθραίας Μ. Ασίας
”Με τη θεια μου την Κοντύλω” (Μπιγκιρμέ)

Ρέ’ομαι να σε ξανοί’ω, όταν κάθεσαι στ’ αγγειό

και σφυρίζει το πουτί σου σαν παπόρι γαλλικό.



Έλα, κόρη, στο σπίτι μου, βασίλισσα να γένεις,

εγώ να κουβανώ νερό κι εσύ να ξενοπλένεις.

Έλα, κόρη, στο σπίτι μου και θα καλοπεράσεις,

ούτε πανί να σκουπιστείς ούτε σκαμνί να κάτσεις.

Η κατά βάση αγροτική ερυθραιώτικη κοινωνία, τις μέρες της Αποκριάς, και μόνον, επέτρεπε την αθυροστομία και το οργιαστικό γλέντι. Έτσι τα γονιμικά ιδιαιτέρως πιπεράτα και αρσίζικα, εντεψίζικα (άσεμνα) τραγούδια, ήταν γεμάτα απαγορευμένες λέξεις, που στις άλλες περιόδους της δημόσιας ζωής αποφεύγονταν συστηματικά. Η καταγωγή των τραγουδιών αυτών πήγαζε από την αρχαιότητα και αποτελούσαν κατάλοιπο παγανιστικών ιεροτελεστιών. Οι απαγορευμένες λέξεις συχνά παραλλάσσονταν με αλληγορίες:

Εστουδιαντίνα Σμύρνης

Ανέμεσα στα σκέλια σου έχεις περικοκλάδα,

θα βάνω τη γαδούρα μου να βόσκει μια βδομάδα.

Σήκωσ’ το φουστανάκι σου, να δω τον άσσο κούπα,

να κόψω το μαλλάκι του, να κάμω πατατούκα.

Συνήθης ήταν επίσης, η παρωδία καθιερωμένων ερυθραιώτικων τραγουδιών που μετατρέπονταν σε σκωπτικά και αθυρόστομα, όπως το “Μια πέρδικα καυκήστηκε”, το “Όμορφα που ταιριάξατε” κ.ά.:

Όμορφα που ταιριάξατε τα δυο σας ένα μπόι,

ο ένας είν’ ο γάδαρος κι ο άλλος είν’ το βόδι.

Τράβα τα, μπροστινέ μου, γαδουρομούτσουνέ μου.

Όμως εκτός από τα περιγελαστικά, τραγουδούσαν και τραγούδια ιστορικά, ακριτικά, της ξενιτιάς ή του κύκλου των παραλογών, αλλά και διάφορα άλλα τραγούδια κυρίως χορευτικά.

Το κοσμοπολίτικο πρόσωπο της Σμύρνης αυτές τις μέρες είχε την τιμητική του, ενώ ολόκληρη η πόλη περιστρέφονταν γύρω απ’ το κέφι της Αποκριάς με εορτασμούς και χορούς μέχρι πρωίας.

Είχε μάλιστα καθιερωθεί, αυτές τις μέρες να διοργανώνεται από την Ελληνική Λέσχη της Σμύρνης ένας φιλανθρωπικός χορός, τα έσοδα του οποίου διετίθεντο στο Νοσοκομείο " Άγιος Χαράλαμπος".

Μητέρα και γιος μασκαρεμένοι, ποζάρουν ως είθιστο κατά τη διάρκεια της αποκριάς, σε ένα από τα φωτογραφεία της πόλης, για αναμνηστική φωτογραφία

Στην οδό Τρασών, που ανήκε στη συνοικία των μεγαλοαστών της Σμύρνης, οι μεταμφιεσμένοι παρήλαυναν με άμαξες και κρατώντας καλαθάκια γεμάτα μενεξέδες και ζουμπούλια, έπαιζαν λουλουδοπόλεμο, ενώ με ειδικώς για την περίσταση φτιαγμένα ελαφρά σοκολατάκια, έπαιζαν σοκολατοπόλεμο. Ο στόχος ήταν κυρίως οι κοπελιές της αρεσκείας τους, οι οποίες ανταπαντούσαν στα “πυρά” με σερπαντίνες.

Η έναρξη της παρέλασης γίνονταν από το Φασούλα και ο τερματισμός της στην πλατεία της Καλλιθέας (Μπέλα Βίστα). Από κει, και μέσω του αριστερού παράλληλου δρόμου της προκυμαίας, επέστρεφαν εκεί απ’ όπου ξεκίνησαν, κάνοντας κύκλους στα τετράγωνα, κι αυτό συνεχίζονταν από τις τρεις το απόγευμα μέχρι που νύχτωνε.

Στην άλλη πλευρά της πόλης ανάμεσα στις συνοικίες του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Τρύφωνα γινόταν ένα υπαίθριο κοινό πανηγύρι κυρίως για τους νεότερους. Εκεί την τιμητική τους είχαν οι κορδέλες, οι σερπαντίνες, τα ιδιαιτέρως θορυβώδη όργανα, αλλά και ο καλαμποκοπόλεμος (Ντάρι).

Στα Βουρλά, στον Τσεσμέ και στ’ Αλάτσατα, αντρικές ομάδες μασκαράδων παρουσίαζαν σε ανοιχτούς χώρους κωμικά θεατρικά δρώμενα λαϊκού σκωπτικού χαρακτήρα, δικής τους εμπνεύσεως, και σε λέσχες, καφενεία και σχολεία διοργανώνονταν δημόσια μπαλ μασκέ χοροί, συνοδεία σμυρναίικης ορχήστρας που έπαιζε ευρωπαϊκή χορευτική μουσική και τα έσοδα διετίθεντο για φιλανθρωπικά έργα.

Αφού νύχτωνε, το γλέντι συνεχίζονταν στα σπίτια και στις αυλές τους μέχρι το πρωί με χορούς και λιχουδιές σμυρναίικες. Απαραίτητα βέβαια σε κάθε σπίτι τα εορταστικά αυγοκαλάμαρα που φτιάχνονταν ξανά και ξανά, μέχρι την Καθαρή Δευτέρα.

Κορίτσια της ίδιας οικογένειας ποζάρουν στο φακό ντυμένες με ιδιαίτερα επιμελημένες φορεσιές του παρελθόντος

συνταγη και περισσοτερεσ πληροφοριεσ για τα αυγοκαλάμαρα υπάρχουν εδώ: https://mnimesellinismou.com/mikrasia/avgokalamara-diples-smirnis

Τα αποκριάτικα γεύματα συνήθως περιελάμβαναν λουκάνικα, πατσά, πηχτή, μπουμπάρι, λαχανοντολμάδες, ενώ την Τσικνοπέμπτη και την Κρεατινή, υπήρχαν οπωσδήποτε στο τραπέζι ψητά κρέατα διαφόρων ειδών. Την Τυρινή έφτιαχναν σπιτίσα ή χερίσα ή βρουλίτικα μακαρόνια, χυλοπίτες και χερίσο φιδέ (κριθαράκι), ενώ το τραπέζι εμπλουτίζονταν

Την Κυριακή της Τυρινής τα σπίτια μοσχομύριζαν από κατιμέρια, ρυζομπούρεκα, αβγοκαλάμαρα, σιμιγδαλένιο χαλβά, γαλακτομπούρεκα ρυζόγαλα, κανταϊφια, τυρόπιτες, μπουρέκια, τσακλαμάδες (χορτόπιτες), μπαλίκια (χορτοκεφτέδες), κολοκυθίτικα μπουρέκια, ακαρονόπιτες/παυλόπιτες (κρεμμυδόπιτες), ξύγαλο/λιγούρτι (γιαούρτι) και από τα διάφορα ερυθραιώτικα τυριά (μουτζήθρες, κασκαβάλια κ.ά.).

Το τελευταίο φαγώσιμο της γαστριμαργικής κρεπάλης, ήταν ένα βραστό αυτό, για να μείνει το στόμα κλειστό, καθ’ όλη τη διάρκεια της νηστείας και να ξανανοίξει με το πασχαλινό αυγό.

Με αβγό το σφαλήξαμε και μ’ αβγό θε’ να τ’ ανοίξομε!

Για τα κωνσταντινουπολίτικα καρναβαλικά έθιμα εδώ: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/-tatavlabaklaxorani

Και για τα ποντιακά εδώ: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/-emponestia

Επιμέλεια κειμένου: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Θοδωρής Κοντάρας, Εφημερίδα “Ν. Ερυθραία”, 2009

• Δίκτυο Μικρασιάτης, mikrasiatis.gr

• Μikrasiatwn.wordpress.com

• Pontos news

• Σύλλογος Μικρασιατών Ανατολικής Αττικής

• Ένωση Βουρλιωτών Μικράς Ασίας