Τα δώρα της Πρωτοχρονιάς του Παλαμά και Στα 200 π.Χ. του Καβάφη

Τόσο ο Κωστής Παλαμάς όσο και ο Κωνσταντίνος Καβάφης, κατέταξαν τα ποιήματά τους σε τρία είδη. Ο «λυρισμός του εμείς» του Παλαμά, και τα «ιστορικά» του Καβάφη, μπορούν να παραλληλισθούν, καθώς επικεντρώνονται σε θέματα εθνικο-ιστορικά.  

«Τα δώρα της Πρωτοχρονιάς» του Παλαμά, και το Στα 200 π.Χ. του Καβάφη, παρά τη διαφορετική ιστορική περίοδο με την οποία ασχολούνται, και τον διαφορετικό τρόπο προσέγγισης των δύο ποιητών, έχουν ως επίκεντρο τον ελληνισμό και την εθνική ταυτότητα.

Με «Τα δώρα της Πρωτοχρονιάς», ο Παλαμάς προσωποποιεί τη Μητέρα-Πατρίδα, η οποία με αμεσότητα και συναίσθημα συνδιαλέγεται με το «παιδί» της (Έλληνες). Μέσω έντονων συναισθηματικών εκκλήσεων και προτροπών, τόσο διά στόματος μητέρας όσο και παιδιού, ο αναγνώστης ανακαλεί μνήμες της εποχής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (δικέφαλον αϊτό), και ενθαρρύνεται να χαρίσει το λιονταρίσο κορμί και το παλικαρίσο σπαθί, για να ανακτήσει τις αλύτρωτες πατρίδες, και να πραγματοποιήσει την επιθυμία της μητέρας-πατρίδας, που ζητά την επιστροφή αυτών που δικαιωματικά της ανήκουν (τα δικά σου τα στολίδια):

—Πατρίδα μου, τί θες να σου χαρίσω για τον καλό το χρόνο που θα ’ρθεί;

—Παιδί μου, το κορμί το λιονταρίσο και το παλικαρίσο το σπαθί, και τη νεραϊδογέννητη τη χώρα μαζί με το δικέφαλον αϊτό. Δε θέλω γω καινούρια ή ξένα δώρα, παλιά δικά μου πλούτη σού ζητώ.

—Μητέρα, τα δικά σου τα στολίδια τα χαίροντ’ άλλοι μες στην οικουμένη, και Λάμιες τα φυλάν, τα ζώνουν φίδια και χάνοντ’ εκεί μέσ’ αντρειωμένοι…

—Παιδί μου, όταν τη δόλια σου μητέρα, με του παιδιού τον πόνον αγαπάς, με την αγάπη μόνο μιαν ημέρα την παλαιά της δόξα θα της πας!

31 Δεκεμβρίου 1883 *

Ο Παλαμάς με λυρισμό και πατριωτική έξαρση, συνθέτει το παρελθόν (παλιά δικά μου πλούτη), το παρόν (τα χαίρονται άλλοι), και προσδοκά το μέλλον του ελληνισμού (το χρόνο που θα ’ρθεί/ την παλαιά της δόξα θα της πας).

Το ποίημα ανήκει στην πρώτη του συλλογή, Τα τραγούδια της πατρίδος μου, που ήταν εμπνευσμένη από το δημοτικό τραγούδι και είχε γραφτεί το 1883, πριν τις μεγάλες ήττες του 1897 και του 1922, σε μία εποχή οραματισμού επέκτασης των συνόρων του συρρικνωμένου ελληνικού κράτους.

Μέσα σ’ αυτό  αποτυπώνεται τόσο η γενική τάση της εποχής, όσο και η μεγάλη αγάπη του ποιητή για την πατρίδα, ενώ οι υποδείξεις προς τους Έλληνες για το πατριωτικό τους χρέος και η καθοδήγησή τους προς τη Μεγάλη Ιδέα, καθώς και η  απογοητευτική πραγματικότητα του έθνους, και κατ’ επέκταση του ίδιου του ποιητή, παραπέμπουν στον τότε πρωτοεμφανιζόμενο Συμβολισμό.

Ο Καβάφης στο ποίημά του «Στα 200 π.Χ.», δεν κάνει ευδιάκριτους παραλληλισμούς με το παρόν ή το μέλλον, όπως ο Παλαμάς, αλλά εστιάζει στα ελληνιστικά χρόνια, παρουσιάζοντας συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα.

Άλλωστε η χρονική περίοδος συγγραφής αυτού του ποιήματος (1931), συνέπεσε με τον επαναπροσδιορισμό της ελληνικότητας της κοινωνίας, μέσω αναδρομών στο ένδοξο παρελθόν των Ελλήνων, καθώς η Μεγάλη Ιδέα είχε ήδη εγκαταλειφθεί, και η κοινωνία ακόμα «ανάρρωνε» από τις συνέπειες της μικρασιατικής καταστροφής.

Ο Καβάφης αναφέρεται σε μια ιστορική περίοδο, που συχνά ενέπνεε την ποίησή του, αφενός λόγω της μεγάλης του αγάπης για την ιστορία, και αφ’ ετέρου εξαιτίας της διαβίωσής του στην εκτός των συνόρων του ελληνικού κράτους, πόλη της Αλεξάνδρειας, στην οποία ο ελληνισμός μεσουράνησε χάρη στις νικηφόρες εκστρατείες του Μ. Αλεξάνδρου:

«Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων» —

Μπορούμε κάλλιστα να φαντασθούμε πως θ’ αδιαφόρησαν παντάπασι στην Σπάρτη για την επιγραφήν αυτή. «Πλὴν Λακεδαιμονίων», μα φυσικά. Δεν ήσαν οι Σπαρτιάται για να τους οδηγούν και για να τους προστάζουν σαν πολυτίμους υπηρέτας. Άλλωστε μια πανελλήνια εκστρατεία χωρίς Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ αρχηγό δεν θα τους φαίνονταν πολλής περιωπής. Α βεβαιότατα «πλὴν Λακεδαιμονίων».

Είναι κι αυτή μια στάσις. Νιώθεται.

Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό· και στην Ισσό μετά· και στην τελειωτική την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός που στ’ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι: που απ’ τ’ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κι εσαρώθη.

Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία, την νικηφόρα, την περίλαμπρη, την περιλάλητη, την δοξασμένη ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά, την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς· ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.

Εμείς· οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς, οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας, κι οι εν Μηδία, κι οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι. Με τες εκτεταμένες επικράτειες, με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών. Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς.

Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!

[1931*]

Μιλώντας σε πρώτο πληθυντικό ο Καβάφης, εντάσσει τον εαυτό του στους περήφανους Έλληνες και στα επιτεύγματά τους, και ταυτόχρονα κάνει συμμέτοχο τον μέσο Έλληνα αναγνώστη.

Παρομοίως ο Παλαμάς μέσω του διαλόγου της μητέρας-πατρίδας και του παιδιού-Έλληνα, διευκολύνει τον αναγνώστη να ταυτιστεί, ενώ κοσμεί τους στίχους του, με επίθετα, που θυμίζουν την δημοτική ποίηση και προσδίδουν λυρισμό στο ποίημα (νεραϊδογέννητη, λιονταρίσο, παλικαρίσο).

Ο Καβάφης απ’ την άλλη, παραθέτει πέντε συνεχόμενα επίθετα (νικηφόρα, περίλαμπρη, περιλάλητη, δοξασμένη, απαράμιλλη), αποτυπώνοντας το μέγεθος της εκστρατείας του Μ.Αλεξάνδρου, που οδήγησε στην επικράτηση του ελληνισμού «στα πέρατα της οικουμένης».

Η προσέγγιση του Καβάφη για το ιστορικό παρελθόν κινείται ειρωνικά γύρω από την στείρα έπαρση των Λακεδαιμονίων που τους εμπόδισε να συμμετάσχουν στην εκστρατεία, ενώ με τον στίχο ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας, έμμεσα δημιουργείται μία αντίθεση ανάμεσα στην ακμή της ελληνιστικής εποχής και στην παρακμή του ελλαδικού χώρου.

Ομοίως το ποίημα του Παλαμά αναφέρεται στην παρακμή αυτή, συγκρίνοντάς την όμως με την περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Ο Καβάφης χρησιμοποιεί τη λέξη δοξασμένη αποπνέοντας περηφάνια για τον θρίαμβο και την επέκταση του ελληνισμού στο μεγαλύτερο τμήμα της Ανατολής, ενώ κλείνει το ποίημά του με περιφρόνηση, και ευθεία ειρωνεία προς τους Λακεδαιμόνιους, που δεν συμμετείχαν στην εκστρατεία, και κατά συνέπεια στη νικηφόρα έκβασή της.

Ο Παλαμάς επίσης χρησιμοποιεί τη λέξη δόξα όμως ως επίλογο, προσδοκώντας την ανάκτηση των απολεσθέντων, από τους Έλληνες που η αγάπη τους προς την μητέρα-πατρίδα είναι αδιαμφισβήτητη. Παρότι το ποίημα του Παλαμά προηγείται χρονικά, η περιγραφή μεταγενέστερης περιόδου της ελληνικής ιστορίας, κάνει τους στίχους να μοιάζουν σαν μια συνέχεια των στίχων του Καβάφη, αφού περιγράφουν την κατάληξη του ελληνισμού μετά από δεκάδες αιώνες.

Πληροφορίες για τη ζωη και το εργο των δυο ποιητων μπορείτε να βρείτε:

για τον παλαμα στο: https://mnimesellinismou.com/logotexnia/kostispalamas

για τον καβαφη στο: https://mnimesellinismou.com/logotexnia/kavafis

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Beaton Roderick, Eισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφρ. E. Zουργού - M. Σπανάκη, Nεφέλη, Aθήνα 1996

• Βαρελάς Λάμπρος κ.ά.,Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία(19ος και 20ός αιώνας), EAΠ, Πάτρα 2008.

• Κέντρο Ελληνικής γλώσσας (greek-language.gr)

• Εφημερίδα “Το Βήμα” (www.tovima.gr)

• Εφημερίδα Ημέρα Ζάκυνθος (www.imerazante.gr)

• http://cpcavafis.blogspot.com