Φιλελληνισμός και λογοτεχνία (Βίκτωρ Ουγκό-Ιππόλυτο Νιέβο)

Victor Hugo (1802-1885)

Την περίοδο μεταξύ της Γαλλικής Επανάστασης το 1789 και της εκθρόνισης του Ναπολέοντα το1814, οι πολιτικές ανακατατάξεις που συγκλονίζουν την Ευρώπη, η εξέγερση των Ελλήνων και η σύσταση εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στο πλευρό των υπόδουλων λαών, κινητοποιούν το ρεύμα του φιλελληνισμού, και ασκούν μεγάλη επιρροή στη λογοτεχνία.

Τον 19ο αιώνα κυριαρχεί το κίνημα του ρομαντισμού, με άνθιση του μυστηρίου, της φαντασίας και του συναισθήματος, που εκφράζονται αντισυμβατικά, με ευαισθησία, λυρισμό και καλλιτεχνική ελευθερία, με την ποίηση, να αποτελεί τον προσφορότερο χώρο λυρικής ανανέωσης (Μπάυρον, Λαμαρτίν, Ουγκώ, Χάινε κά).

Στο πνεύμα κινήματος αυτού, οι φιλέλληνες λογοτέχνες υμνούν και στηρίζουν την Ελληνική Επανάσταση, παρέχοντας ηθική υποστήριξη και πνευματικά όπλα, στους υπόδουλους λαούς εν γένει.

πληροφοριες για τη σταση της ευρωπης ως προς την ελληνικη επανασταση, εδω: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/-elliniki-epanastasi-europi

Στο πλαίσιο αυτό, ο Βίκτωρ Ουγκώ και ο Ιππόλυτο Νιέβο, δημιουργούν έργα που συγκινούν την κοινή γνώμη, και την καθιστούν «μάρτυρα» των ιστορικών εξελίξεων:

Η σφαγή της Χίου (Eugène Delacroix, 1798-1863)

Στο ποίημά του «Το Ελληνόπουλο», ο Ουγκώ, αναδεικνύει τις συνέπειες της σφαγής της Χίου, και με παρομοιώσεις, μεταφορές, λυρισμό και αναφορές στη φύση, αντιπαραβάλλει την αλλοτινή ομορφιά του νησιού, στην προκληθείσα από το τουρκικό μένος ερημιά και εξαθλίωση.

Με προφανή στόχο τη συγκίνηση και την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, για τα δεινά των εξεγερμένων Ελλήνων, ο Ουγκώ ως διαβάτης προβάλλει περιγράφοντας λεπτομερώς ένα μικρό ελληνόπουλο ολομόναχο ανάμεσα στα συντρίμμια, και συμπονώντας το, το ρωτά ποιό απ’ τ’ αγαθά της φύσης θέλει να του χαρίσει, ανασύροντας ενίοτε εξωτικά στοιχεία.

Οι ερωτήσεις του όμως αποδεικνύονται «αφελείς», καθώς η θλίψη του παιδιού έχει μετατραπεί σε οργή και αγωνιστικότητα, ενσαρκώνοντας το όραμα και την αυτοθυσία του επαναστατημένου ελληνισμού, που παρότι μικρός και απροστάτευτος, σηκώνει το ανάστημά του εναντίον της τυραννίας μιας αυτοκρατορίας.

Η πεισματική άρνηση του Ελληνόπουλου-Ελληνισμού, να συμβιβαστεί και να νικηθεί, παρά τη δεινή θέση στην οποία βρίσκεται, το καθιστά τελικώς θριαμβευτή στα μάτια των αναγνωστών:

Tο Eλληνόπουλο, K.Γ. Παπαγιαννάκη, Eλαιογραφία, 1837.

Τοῦρκοι διαβῆκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ὡς πέρα.

Η Χίο, τ’ ὁλόμορφο νησί, μαύρη ἀπομένει ξέρα,

μὲ τὰ κρασιά, μὲ τὰ δεντρά τ' ἀρχοντονήσι, ποὺ βουνὰ καὶ σπίτια καὶ λαγκάδια

καὶ στὸ χορὸ τὶς λυγερὲς καμιὰ φορὰ τὰ βράδια καθρέφτιζε μέσ' στὰ νερά.

᾽Ερμιὰ παντοῦ. Μὰ κοίταξε κι ἀπάνου ἐκεῖ στὸ βράχο,

στοῦ κάστρου τὰ χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερὰ

τὸ κεφαλάκι, στήριγμα καὶ σκέπη τοῦ ἀπομένει

μόνο μιὰ ν' ἄσπρη ἀγράμπελη σὰν αὐτὸ ξεχασμένη μέσ' στὴν ἀφάνταστη φθορά.

-Φτωχὸ παιδί, ποὺ κάθεσαι ξυπόλυτο στὶς ράχες γιὰ νὰ μὴν κλαῖς λυπητερά, τ' ἤθελες τάχα νά ̓χες

γιὰ νὰ τὰ ἰδῶ τὰ θαλασσὰ ματάκια σου ν ̓ ἀστράψουνε, νὰ ξαστερώσουν πάλι,

καὶ νὰ σηκώσῃς χαρωπὰ σὰν πρῶτα τὸ κεφάλι μὲ τὰ μαλλάκια τὰ χρυσά;

Τί θέλεις, ἄτυχο παιδί, τί θέλεις νὰ σοῦ δόσω γιὰ νὰ τὰ πλέξῃς ξέγνοιαστα,

Ένα Eλληνόπουλο, Alexandre M. Colin (1798-1873) Ελαιογραφία,1829-30.

γιὰ νὰ τὰ καμαρώσω ριχτὰ στοὺς ὤμους σου πλατιὰ μαλλάκια

ποὺ τοῦ ψαλλιδιοῦ δὲν τἄχει ἀγγίξει ἡ κόψη,

καί σκόρπια στὴ δροσάτη σου τριγύρω γέρνουν ὄψη καὶ σὰν τὴν κλαίουσα τὴν ἰτιά;

Σὰν τί μποροῦσε νὰ σοῦ διώξῃ τάχα τὸ μαράζι; Μήπως τὸ κρίνο ἀπ ̓ τὸ ̓Ιρὰν ποὺ τοῦ ματιοῦ σου μοιάζει;

Μήν ὁ καρπὸς ἀπ' τὸ δεντρὶ ποὺ μέσ' στὴ μουσουλμανικὴ παράδεισο φυτρώνει,

κ' ἕν' ἄλογο χρόμια ἑκατὸ κι ἂν πηλαλάει, δὲ σώνει μέσ' ἀπ ̓ τὸν ἴσκιο του νὰ βγῇ;

Μὴ τὸ πουλὶ ποὺ κελαϊδάει στὸ δάσος νύχτα μέρα καὶ μὲ τὴ γλύκα του περνάει καὶ ντέφι καὶ φλογέρα;

Τί θὲς κι ἀπ' ὅλα τ' ἀγαθὰ τοῦτα; Πὲς! Τ' ἄνθος, τὸν καρπό; θὲς τὸ πουλί;

-Διαβάτη, μοῦ κράζει τὸ ᾽Ελληνόπουλο μὲ τὸ γαλάζιο μάτι· βόλια, μπαρούτη θέλω, νά!

(μετάφραση: Κωστής Παλαμάς)

Ippolito Nievo (1831-1861)

πληροφοριες για τη σφαγη της χιου, εδώ: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/-sfagi-tis-xiou

Στο μυθιστόρημα Εξομολογήσεις ενός Ιταλού, ο Ιππόλυτο Νιέβο, μέσω της ζωής του κεντρικού του ήρωα, που γεννήθηκε Βενετός και θα πεθάνει Ιταλός, αναδεικνύει τους αγώνες και τις θυσίες των Ιταλών για την κατάκτηση την ελευθερία, την ανεξαρτησία και την περηφάνια τους.

Για την επίτευξη του στόχου αυτού, η Ελλάδα, οι αγώνες και οι ήρωές της αναφέρονται σαν κινητήριος δύναμη σε πλαίσιο έντονο και «χρωματισμένο» από τις ελπίδες και τους αγώνες των δυο λαών.

Ο Νιέβο, περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής ιστορίας, στις Εξομολογήσεις ενός Ιταλού (παρακμή φεουδαρχίας και ολιγαρχικών θεσμών, επαναστατικό κύμα, ναπολεόντειες υποσχέσεις, καρμπονάροι, συνωμοσίες κλπ), ενώ συνοψίζοντας την ιταλική ρομαντική ευαισθησία  εναλλάσσει το ερωτικό πάθος με την αφοσίωση και τον πατριωτισμό.

Χωρίς ιστορική και λυρική ενότητα, δημιουργεί παράλληλα ένα μυθιστόρημα «διαπαιδαγώγησης», με πλήρες ιστορικό της ιταλικής παλιγγενεσίας, αντανακλώντας τις εμπειρίες και τους πόθους των επαναστατημένων.

Η ιστορική αλήθεια των πατριωτικών ψευδαισθήσεων των ηρώων, συμπλέκεται με τις μυθοπλαστικές υποστάσεις τους, ενίοτε βασισμένες σε αληθινά πρόσωπα, ενώ το έργο κινούμενο σε πνεύμα ηθικότητας εξάρει το πατριωτικό αίσθημα, συχνά συμπλέκοντάς το με την θρησκευτικότητα δίνοντας έμφαση στο ιερό καθήκον.

O όρκος του λόρδου Bύρωνα στο Mεσολόγγι. Ludovico Lipparini (1800-1856). Μικρογραφική επανάληψη της ομώνυμης μνημειακής σύνθεσης του ίδιου, που συνδέεται με την απήχηση του θανάτου του ποιητή στο ιταλικό φιλελληνικό κίνημα.

Ο Νιέβο δοξολογεί τον αγώνα του ελληνικού έθνους για ανεξαρτησία, ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, φανερώνοντας πικρία για την προδοσία ομόθρησκων, ενώ προτάσσει τον φιλελληνισμό, και εκθειάζει τον λόρδο Μπάιρον.

Οι αγωνιστές του ‘21, με αρκετές ονομαστικές αναφορές (Μπότσαρης, Τζαβέλας, Μαυρογένους, Κανάρης, κ.ά.), συνδέονται με το αρχαιοελληνικό παρελθόν τους, ενδεχομένως αναδεικνύοντας την ιδεατή μορφή πολιτεύματος για τα ευρωπαϊκά αναδυόμενα κράτη, ενώ έμφαση δίνεται στην υστεροφημία των αγωνιστών.

Ανασύροντας την επιστολική γραφή, προσδίδει αμεσότητα στην περιγραφή του, παρέχει ιστορικά στοιχεία για την προετοιμασία της Επανάστασης, και αναφέρεται στη θέση της γυναίκας στην κοινωνία της εποχής.

Υποδεικνύοντας ως πρότυπο τον ελληνικό αγώνα, που αμφισβητεί την ευρωπαϊκή καθεστηκυία τάξη, και ανοίγει τον δρόμο για την αναγέννηση και του ιταλικού έθνους, ο Νιέβο παρουσιάζει ως επιβεβλημένη την συμπαράταξη των «εκκολαπτόμενων» Ιταλών πατριωτών, καθώς μόνο αν συμπολεμήσουν με τους Έλληνες θα αντριωθούν.

Η ιδιαίτερα δημοφιλής για εκείνη την εποχή, ελληνική περίπτωση αποτυπώνεται στα έργα αμφοτέρων των λογοτεχνών, που υπό την επήρεια του φιλελευθερισμού, του εθνικισμού, και του ρεύματος του Ρομαντισμού, εκφράζονται ελεύθερα, με συναισθηματισμό, λυρισμό, και φαντασία, αναμειγνύοντας ενίοτε τις λογοτεχνικές μορφές (επιστολική γραφή, εξωτικό στοιχείο, αρχαιοελληνικές αναφορές).

Έλληνες φυγάδες μετά την τραγική καταστροφή της Xίου, την 1η Σεπτεμβρίου 1822, Sir Charles L. Eastlake (1793-1865). Το έργο δημιουργήθηκε το 1833 και σηματοδοτεί το ευρύτερο ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για την ελληνική υπόθεση, ακόμη και μετά τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους.

Αντλώντας έμπνευση απ’ τα δεινά αλλά και την αγωνιστικότητα των εξεγερμένων, οι δύο λογοτέχνες αντιμάχονται με την πένα τους τη σύγχρονη πραγματικότητα, και επαναστατούν ενάντια στην κοινωνική αδικία.

Το νέο κίνημα του ρομαντισμού που διατρέχει και τα δύο έργα, γενικά χαρακτηρίζεται ως η «αρρώστια του αιώνα», καθώς τον πρωταγωνιστικό ρόλο διατηρεί το συνήθως μελαγχολικό και απαισιόδοξο «εγώ», των ανήσυχων καλλιτεχνών, που επαναστατούν κατά πάντων, διχάζονται, ονειροπολούν, ανασύρουν αναμνήσεις, αναζητούν την ολοκλήρωση, αλλά και έλκονται από τον τρόμο και τον θάνατο.

Τα συγκεκριμένα δύο έργα όμως, παρά την υπαρξιακή αγωνία, την απογοήτευση, και το ακατανίκητο πάθος, των ηρώων τους, δεν δείχνουν «προσβεβλημένα» από την «αρρώστια του αιώνα», αφού κάθε άλλο παρά αδράνεια διακρίνεται, ενώ η ανθρώπινη ζωή δεν υποτιμάται λόγω απογοήτευσης, αλλά προσφέρεται με αυτοθυσία.

Το ηρωικό ιδεώδες του ρομαντικού, μοναχικού «εγώ», συμπλέκεται με το συλλογικό του «εμείς», στη μάχη υπέρ της ιδέας της ελευθερίας, και του κοινού στόχου, στο πλαίσιο ενός εθνικιστικού ρομαντικού κοινοτισμού, ως προέκταση του ρομαντικού εγωτισμού.

Mεσολογγίτες πρόσφυγες, Jean M. Mercier (1788-1874).Tο θέμα του έργου παραπέμπει έμμεσα στο κορυφαίο γεγονός της Eλληνικής Eπανάστασης, που συγκλόνισε τη διεθνή κοινή γνώμη σε μία δύσκολη φάση του Αγώνα. Eλαιογραφία,1830.

Ο ελληνικός εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας, συγκίνησε και ενέπνευσε πολλούς φιλέλληνες λογοτέχνες, σε ένα βαθύτερο ιδεολογικό επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό, ο Νιέβο και ο Ουγκώ, αποτύπωσαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα, συμβάλλοντας με την πένα τους στο κύμα συμπαράστασης προς το ελληνικό έθνος, και ενδεχομένως στην μετέπειτα γενικότερη εγκαθίδρυση, φιλελεύθερων καθεστώτων προς αντικατάσταση των απολυταρχικών.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Victor Hugo, «Το ελληνόπουλο» (1829), Τα Ανατολικά, μτφρ. Κωστής Παλαμά (1885)

• Ippolito Nievo, Εξομολογήσεις ενός Ιταλού (1867), (αποσπάσματα) μτφρ. Γιάννης Τσόλκας (2004).

• Α. Βλαβιανού, Γ. Γκότση, Κ. Καρακάση, Δ. Καργιώτης, Θ. Κατσικάρος, Ι. Πιπινιά, Δ. Προβατά, Α. Σπυροπούλου, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Β΄, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2008.

• Γιάννης Τσόλκας, «Ippolyto Nievo (1831-1861)», Περίληψη του έργου Εξομολογήσεις ενός Ιταλού.

• Ιστότοπος Studia Rapido: https://www.studiarapido.it/ippolito-nievo-la-vita-e-le-opere/

• Μουσείο Μπενάκη: https://www.benaki.org