Οι χοροί των αρχαίων Ελλήνων
Πήλινο ομοίωμα του 15ου π.Χ. αιώνα από το Παλαίκαστρο Σητείας αποδίδει κυκλικό χορό τριών γυναικών που χορεύουν υπό τους ήχους μιας μουσικού που στέκεται στο κέντρο (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου).
Η μουσική άκμαζε στην Ελλάδα πριν από οποιαδήποτε άλλη καλή τέχνη, ενώ ήταν πρωταρχικό μάθημα στην εκπαίδευση και βασική κοινωνική φροντίδα της κοινωνίας και των γονέων. Κάθε πόλη-κράτος είχε δικό της εκπαιδευτικό σύστημα, με κοινό στοιχείο τη σημασία της μουσικής διδασκαλίας, καθώς επικρατούσε η αντίληψη πως μέσω της μουσικής οι παιδικές ψυχές εξοικειώνονται με τους ρυθμούς και τις αρμονίες, και συνηθίζοντας τον καλό ρυθμό, “ημερεύουν” και γίνονται χρήσιμες στα λόγια και στις πράξεις.
Ο χορός κατείχε ιδιαιτέρως σημαντική θέση στην ζωή των αρχαίων Ελλήνων, καθώς συνδύαζε την σωματική άσκηση με την καλοσύνη της ψυχής δημιουργώντας κατάλληλες προϋποθέσεις για ισορροπημένη σχέση μεταξύ νου και σώματος και συχνά αποτελούσε θέμα της διακόσμησης των αγγείων. Η προέλευση του χορού στον ελλαδικό χώρο, ανάγεται τουλάχιστον στη 2η χιλιετία π.Χ. με αφετηρία στη μινωϊκή εποχή, καθώς σε περιοχές κοντά στην Κνωσσό και στη Φαιστό, μεταξύ άλλων, βρέθηκαν σφραγίδες του 1.500 π.Χ. με εγχάρακτες φιγούρες χορευτριών, στην ανατ. Κρήτη, βρέθηκαν πήλινα ειδώλια χορευτριών, και σε τοιχογραφίες του υστερομινωϊκού ανακτόρου της Κνωσσού επίσης απεικονίζονται χορεύτριες.
Συχνές είναι οι αναφορές και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας σε χορευτές, με χαρακτηριστικό τον χορό της Ναυσικάς που αποκαλύφθηκε στον Οδυσσέα χορεύοντας, της Πολυμήλης που ο Ερμής την ερωτεύτηκε βλέποντάς την να χορεύει, αλλά και του Ιπποκλείδη που έχασε τη νύφη εξαιτίας του άσεμνου χορού του και τελικώς άλλαξε τον ρου της ιστορίας.
Περισσότερα για τον χορό του Ιπποκλείδη στο: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/nifi-epathlo
Πήλινο σύμπλεγμα του 13ου π.Χ. που βρέθηκε στην περιοχή της Αγ. Τριάδας Κρήτης και αποδίδει χορευτές κυκλικό χορό τεσσάρων ατόμων (μάλλον θεριστών) που χορεύουν μέσα σε στρογγυλό οικοδόμημα (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου).
Η λέξη χορός στην αρχαιότητα σήμαινε τις συνολικές ρυθμικές κινήσεις του σώματος, τον χορό του αρχαίου δράματος, αλλά και τον τόπο που εκτελούνταν (π.χ. στη Σπάρτη “χορός” ονομάζονταν και η αγορά αφού εκεί εκτελούνταν και χοροί).
Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ευρετές των χορών τους θεούς (με κύριο χοροποιό τον θεό Πάνα), προς τιμήν των οποίων σε κάθε θρησκευτική εκδήλωση, είχαν ιερό καθήκον να χορέψουν, ενώ οι πρώτοι χοροί εξυπηρετούσαν αποκλειστικά λατρευτικούς σκοπούς. Με την πάροδο των αιώνων στους χορούς προστέθηκε ο συμβολισμός, και οι κινήσεις των χορευτών εξέφραζαν κάποια κατάσταση ή έννοια.
Οι αρχαιοελληνικοί χοροί εκτελούνταν ατομικά ή ομαδικά, και εκτός από το να συντονίζουν θρησκευτικές (και άλλες) πομπές και σημαντικές τελετουργίες, άλλοτε διηγούνταν ιστορίες, άλλοτε αναδείκνυαν είτε τις πολεμικές και αθλητικές δεξιότητες των χορευτών, είτε τις μιμητικές ή τις υποκριτικές τους ικανότητες, και άλλοτε απλώς διασκέδαζαν τους παρευρισκόμενους σε κάθε είδους επίσημη ή ανεπίσημη εκδήλωση.
Ο χορός των Ναϊάδων ( Νύμφες των πηγών και των ποταμών)
Ο Πλάτων αναφέρει στους Νόμους του πως ο χορός είναι ένα από τα σημεία διαφοράς των ανθρώπων από τα ζώα, καθώς αυτά δεν έχουν αίσθηση ρυθμού και αρμονίας.
Ο Πλούταρχος αποδίδει το νόημα του χορού στις κινήσεις (φορά), στα συναισθήματα (σχήμα) και στις χειρονομίες (δείξις), τα οποία με τον κατάλληλο συνδυασμό παράγουν τα διάφορα είδη χορού.
Οι αρχαίοι χοροί κατηγοριοποιούνται αναλόγως
Τόπου προέλευσης: : ο Αθηναίος αναφέρει για χορούς λακωνικούς, τροιζηνικούς, επιζεφύριους (Κ.Ιταλία), κρητικούς, μαντινειακούς και ιωνικούς.
Κινήσεων, βηματισμών και χορογραφίας: α) πομπικοί με απλό βηματισμό και μουσική (π.χ. στρατιωτικοί, γαμήλιοι, επικήδειοι), β) μιμητικοί σε μίμηση κάποιοι γεγονότος (π.χ. μάχη στον πυρρίχιο), γ) κινητικοί όπου οι σωματικές κινήσεις αφορούσαν στη διασκέδαση, δ) ακροβατικοί, με ξίφη, τροχούς κ.λπ, κυρίως στα συμπόσια.
Ύφους/τρόπου έκφρασης με θεμελιώδεις διακρίσεις α) το ήθος, που αντιπροσωπεύει ο απολλώνειος χορός συνοδεία κιθάρας, και οι θρησκευτικοί, πανηγυρικοί και κοινωνικοί χοροί, β) το πάθος, που αντιπροσωπεύεται από την μανία, την λαγνεία και τις υπερβολικές κινήσεις του διονυσιακού χορού.
Χώρου εκτέλεσης: α) δημόσιοι χοροί στην αγορά και στις θρησκευτικές τελετές, β) ιδιωτικοί χοροί στα συμπόσια και στους γάμους.
Ο χορός των Κουρήτων γύρω από το βρέφος Δία, που κάθεται στο πάτωμα ανάμεσά τους και τους κοιτάζει.
Χαρακτήρα και σκοπού που τους διαχώριζε σε α) πολεμικούς, β) θρησκευτικούς και γ) ειρηνικούς (διάκριση του Πλάτωνα).
Πολεμικοί χοροί
Ο θορυβώδης και ενθουσιώδης χορός των Κουρήτων. Πρόκειται για τον παλαιότερο τύπο πολεμικού χορού με όπλα (ξίφη και ασπίδες), κατά τον οποίο οι χορευτές πηδώντας, χτυπούσαν τα πόδια στο έδαφος προς ανάμνησιν του κρότου των Κουρήτων (θεοτήτων της Κρήτης) προκειμένου να μην ακούει ο παιδοκτόνος Κρόνος, το κλάμα του βρέφους Δία.
Ο μεγαλοπρεπής, ταχύτατος, επινοητικός, εύστροφος και πάνοπλος Πυρρίχιο, που χορευόταν (συνήθως από έφηβους) άντρες και γυναίκες. Όπως προκύπτει από διάφορες παραστάσεις, κατά την εκτέλεση του Πυρρίχιου, μεμονωμένοι χορευτές ή ζεύγη χορευτών με πανοπλία (ασπίδα, τόξο, δόρυ ή σπαθί) μιμούνταν επιθετικές ή αμυντικές πολεμικές κινήσεις.
Ο χορός αυτός απετέλεσε αγώνισμα στα Παναθήναια και ίσως στα εν άστει Διονύσια, ενώ στη Σπάρτη αποτελούσε πολεμικό προγύμνασμα σύνηθες στη γιορτή των Διοσκούρων. Στην Αθήνα αργότερα ο χαρακτήρας του Πυρρίχιου έγινε διονυσιακός, και στη συνέχεια απετέλεσε συμποσιακό χορό γυναικών. Συνοδεύονταν από αυλό και λύρα και συχνά από τραγούδι και είχε παιδευτικό χαρακτήρα.
Οι χορευτές είχαν να “αντιμετωπίσουν” έναν πραγματικό ή έναν εικονικό αντίπαλο προσπαθώντας να αποφύγουν τα χτυπήματα άλλοτε κάνοντας άλματα κι άλλοτε χαμηλώνοντας ή οπισθοχωρώντας, μιμούμενοι σκηνές μάχης, ώσπου με το δόρυ, το βέλος ή τη λόγχη που κρατούσαν, εξουδετέρωναν τον “εχθρό”.
Πυρρίχιος Χορός (1869), έργο του Σερ Λώρενς Άλμα-Τάντεμα, (Guildhall Art Gallery, Λονδίνο).
Οι επικρατέστερες από τις πιθανές προελεύσεις του ονόματος του Πυρρίχιου προέρχονται : -από την πυρά γύρω από την οποία χόρεψε ο Αχιλλέας καθώς καιγόταν η σορός του Πάτροκλου, -από τον Πύρρο (Νεοπτόλεμο, γιο του Αχιλλέα) που χόρεψε στον ρυθμό αυτόν κάτω από τα τείχη της Τροίας, μετά τη σύγκρουσή του με τον Ευρύπυλο (σύμμαχο των Τρώων), -από τον Λάκωνα ή τον Κρητικό Πύρριχο.
Παρόμιοι ενόπλιοι χοροί υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα:
Γυμνικός χορός, χορός που πιθανότατα χορευόταν στη Γυμνοπαιδιά (νεοαττικό ανάγλυφο 1ου αιώνα π.Χ.)
Στη Θράκη καθώς και στην Καρία της Μικράς Ασίας χορευόταν ο Κολαβρισμός, που αποτελούσε άγριο πολεμικό χορό και του οποίου η μελωδία ονομαζόταν κόλαβρος.
Στην Κρήτη χορευόταν ο Ορσίτης, ο οποίος ταυτίζεται με τον επίσης ένοπλο κρητικό χορό Επικρήδιο, αλλά και ο χορός Πρύλις.
Στη Θεσσαλία χορεύονταν από τους Αινιάνες και τους Μάγνητες, συνοδεία αυλού, ο πολεμικός χορός Καρπιαία.
Ως πολεμικός χορός προς τιμήν του Ηρακλή αναφέρεται ο Τετράκωμος.
Στη Μακεδονία χορευόταν ο Τελεσιάς, από χορευτές που κατά την εκτέλεσή του έφεραν ξίφη.
Επιπλέον, από τον Ξενοφώντα στο Κύρου Ανάβασις, μαθαίνουμε για τον ζωηρό πολεμικό χορό, Περσικό.
Ο χαρακτηριστικότερος από τους γυμνικούς χορούς ήταν η αγωνιστικών κινήσεων Γυμνοπαιδιά στη Σπάρτη (θεμελιώδες μάθημα της σχολικής εκπαίδευσης για αγόρια και κορίτσια), όπου γυμνοί άοπλοι (άνδρες και παιδιά) τραγουδούσαν τον παιάνα, στην αγορά της πόλης, προς τιμήν των πεσόντων στις Θερμοπύλες, ή του Απόλλωνα, ή του Διονύσου. Επρόκειτο για ρυθμικές αγωνιστικές κινήσεις μίμησης της πάλης και του παγκρατίου.
Παρόμοιος χορός ήταν και η Αναπάλη όπου γυμνά αγόρια και έφηβοι μιμούνταν γυμναστικές ασκήσεις και σχήματα.
Ο χορός Γέρανος σε αναπαράσταση αγγείου του 500–600 π.Χ (φωτογραφία από https://chilonas.com)
Οι θρησκευτικοί χοροί
Ήταν γαλήνιοι, σοβαροί χοροί που εκτελούνταν από άνδρες και γυναίκες. Εκτελούνταν συνήθως γύρω απ’ τους βωμούς, ήταν απαραίτητοι για τις τελετές και τα μυστήρια, και συνοδεύονταν από τραγούδια και ύμνους που συχνά καθόριζαν και την ονομασία τους.
Οι γνωστότεροι είναι:
Ο Παιάν, που είχε θριαμβευτικό χαρακτήρα (νίκη σε πόλεμο ή αγώνα) και ξεκινούσε με ανδρική μουσικοχορευτική πομπή, προς τιμήν του Απόλλωνα αρχικά στα Υακίνθια και αργότερα προς τιμήν της Άρτεμιδος, του Άρη, του Ποσειδώνα και του Διός Δωδωναίου. Στη Δήλο τον χόρευαν και οι γυναίκες αρχικά με λύρα και κιθάρα και αργότερα με αυλό, σε ρυθμό 5σημο παίων.
Το Υπόρχημα, που ήταν ορχηστρικός ύμνος και ζωηρός χορός, και εκτελούνταν στη Δήλο από αγόρια και κορίτσια, κυρίως προς τιμήν του Απόλλωνα. Στο πρώτο σχήμα του χορού, όλοι χόρευαν και τραγουδούσαν, στο δεύτερο η μία ομάδα του χορού τραγουδούσε και η άλλη χόρευε, ενώ στο τρίτο τραγουδούσε ο κορυφαίος του χορού και οι υπόλοιποι χόρευαν. Αρχικά συνοδευόταν από φόρμιγγα και αργότερα από αυλό και κιθάρα, ενώ ο Πίνδαρος αναφέρει πως ο χορός αυτός εκτελούνταν κυρίως από Λάκωνες και συνδεόταν με τον «Κόρδακα» (κωμική όρχηση).
φωτογραφία από: https://slideplayer.gr
Τα Άνθεια που εκτελούνταν στο Άργος από παρθένες με άνθη προς τιμήν της Ήρας.
Ο Γέρανος που σύμφωνα με την παράδοση, χορεύτηκε για πρώτη φορά από τον Θησέα και τα επτά ζευγάρια των νέων που έσωσε από τον Μινώταυρο, στη Δήλο. Αποτελούσε μίμηση της περιπλάνησης στον λαβύρινθο, με παλινδρομικούς ελιγμούς εμπρός και πίσω, αλλά και του πετάγματος γερανών σε παράταξη.
Σταδιακά ο χορός αυτός έγινε ο βασικότερος δηλιακός θρησκευτικός χορός, όπου τον αρχηγό «γερανούλκο» ακολουθούσαν νέοι και νέες πιασμένοι απ’ το χέρι γύρω από τον βωμό των κεράτων. Το βράδυ χόρευαν οι νέες σιωπηλά και οι νέοι υμνολογώντας.
Ο χορός των Πεπλοφόρων που χορευόταν από γυναίκες με πέπλο προς τιμήν της Δήμητρας, εις ανάμνησιν της αναζήτησης της κόρης της Περσεφόνης (που είχε εγκλωβίσει ο Πλούτωνας στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου), αλλά και από άντρες στις γιορτές του Διονύσου και του Διός Μαιμάκτου, οι οποίοι φορώντας πέπλο μεταμφιέζονταν σε Νύμφες, Βάκχες και Ώρες.
Ο χορός (ή φιγούρα) του Καλαθίσκου, που χορευόταν από παρθένες που φορούσαν ένα καπέλο σαν καλάθι, προς τιμήν της Αθηνάς, της Δήμητρας και της Αρτέμιδος.
Ο χορός των Καρυών ή Καρυάτιδων (παραλλαγή του Καλαθίσκου), που χορεύονταν προς τιμήν της Αρτέμιδος των Καρυών (πόλη μεταξύ Λακωνίας και Αρκαδίας).
Χορός Καρυάτιδων
φωτογραφία από: https://slideplayer.gr
Υπήρχαν επίσης οι λατρευτικοί χοροί νέων στα Κάρνεια (εορτή των Δωριέων αφιερωμένη στον Απόλλωνα), στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας, που χορεύονταν παράλληλα με μουσικούς αγώνες και «σταφυλοδρόμους» (είδος αγώνων δρόμου).
Οι Διονυσιακοί χοροί που είχαν οργιαστικό χαρακτήρα, εκτελούνταν από βακχικούς θιάσους ανδρών και γυναικών εκστασιασμένων και υπό επήρεια μέθης, με κισσούς στο κεφάλι. Οι Μαινάδες χόρευαν έξαλλα κρατώντας δάδες και θυρσούς, συνοδεία τυμπάνων και αυλού μέχρι να σωριαστούν, ενώ σ’ αυτούς τους χορούς ανάγεται και το αττικό δράμα.
Η Χορεία, που εκτελούνταν κυκλικά μπροστά στα ιερά, συνοδεία τραγουδιού, κατά την πομπή των Ελευσίνιων
Οι Κύκλιοι χοροί, που ανάγονται στην προϊστορία, ήταν σοβαροί, σεμνοί και λυρικοί, και εκτελούνταν από παιδιά αλλά και ενήλικες, κυρίως γύρω από τους βωμούς σε κυκλική διάταξη, με συμβολισμούς σχετικούς με τον κύκλο της ζωής, την τελειότητα, την αναγέννηση, τη γονιμότητα και την ολοκλήρωση. Συνοδεύονταν από τραγούδια που συνδέονται με τους διθυράμβους (ενθουσιαστικά ποιήματα προς τιμήν του Διονύσου και του Απόλλωνα).
Ο χορός της τραγωδίας Πέρσες από την ιστορική παράσταση, του Κ. Κουν το 1965. (μετάφραση Π. Μουλλά, σκηνικά-κοστούμια Γ. Τσαρούχη, και μουσική Γ. Χρήστου).
Οι ειρηνικοί χοροί
Αφορούσαν στις κατηγορίες των θεατρικών, των ιδιωτικών και των λαϊκών χορών:
Οι θεατρικοί χοροί εκτελούνταν συνοδεία ασμάτων και ήταν βασισμένοι σε προκαθορισμένες χορογραφίες και διαφοροποιούνταν αναλόγως του είδους της παράστασης:
-στην Τραγωδία, ο χορός των τραγωδών έψαλλε τα στάσιμα κάνοντας αργούς συμμετρικούς ελιγμούς και μιμητικά σχήματα σχετικά με τις ιδέες του έργου. Τους ειρηνικούς χορούς που βασίζονταν στην αρμονία, στη συμμετρία, στη χάρη και στην αρμονία, ο Πλάτων στους Νόμους τους ονομάζει “Εμμέλειαν”
-στην Κωμωδία, ο χορός με στροβιλισμούς και ζωηρές, παραστατικές, άσεμνες κινήσεις, ξεσήκωνε τα ήθη υποκριτών και κοινού. Βασικός κωμικός χορός ήταν ο Κόρδακας.
Για τον χορό στην αρχαία κωμωδία στο: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/-aristofanis-xoros
Αγαλματίδια Ταναγραίων κορών του 2ου αι. π.Χ. (Βρεττανικό Μουσείο)
-στο Σατυρικό Δράμα βασικός χορός ήταν η Σίκιννις, που χαρακτηριζόταν από γρήγορες, έντονες και θορυβώδεις κινήσεις και που το όνομά της οφείλει είτε στον Σίκιννο είτε στο ρήμα “σείεσθαι”. Στο σατυρικό δράμα συνήθως γίνονταν μίμηση των Σατύρων (συνοδών του Διονύσου), όπως μαρτυρά με ακρίβεια ο περίφημος Κρατήρας του Προνόμου, που απεικονίζει το παρασκήνιο μιας παράστασης σατυρικού δράματος.
για τον θεατρικό κόσμο και το αγγείο του Προνόμου στο: https://mnimesellinismou.com/arxaiotita/-thetrikos-kosmos-aggeio-pronomou
Οι ιδιωτικοί χοροί αφορούσαν στη χαρά (συνήθως γαμήλιοι), στο πένθος και στα συμπόσια.
-Υπό τους ήχους γαμήλιων ασμάτων οι νέοι και οι νέες χόρευαν από την ομηρική εποχή, συχνά συνοδεία αυλού ή λύρας, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας επικρατούσε η αντίληψη πως ο γάμος δεν γίνεται να είναι “αχόρευτος”. Οι χορεύτριες των γαμήλιων τελετών (αλλά και των εφηβικών εορτών) έκαναν ευπρεπείς κινήσεις που συμβόλιζαν την γονιμότητα, ονομάζονταν Κορυθαλλίστριες και τιμούσαν τη θεά Άρτεμη.
-Οι πένθιμοι χοροί ουσιαστικά αποτελούσαν ρυθμικούς βηματισμούς θρηνωδών, οι οποίοι συνόδευαν τον νεκρό, κάνοντας με τα χέρια τους κινήσεις απελπισίας.
Αγγειογραφική παράσταση βακχικής πομπής
(Φωτογραφία από: https://ekivolosblog.wordpress.com/)
-Οι χοροί των συμποσίων ήταν εντυπωσιακοί καθώς συμπεριελάμβαναν ακροβατικά κόλπα (συχνά επικίνδυνα που εκτελούνταν από επαγγελματίες χορευτές/χορεύτριες), ή αφορούσαν μιμητικές κινήσεις που ενίοτε συνοδεύονταν από κρόταλα αλλά και από αυλητές (άντρες και γυναίκες). Συχνά οι συμποσιαστές φεύγοντας, εκτελούσαν στον δρόμο τον “Κώμο”, ένα είδος βακχικού θορυβώδους και ζωηρού ομαδικού χορού.
Οι κυριότεροι λαϊκοί χοροί της καθημερινότητας και των κοινωνικών εκδηλώσεων (κυρίως της υπαίθρου), ήταν:
-το Άνθεμα που αποτελούσε γοργό φαιδρό χορό για την ανθοφορία της φύσης.
- η Επιλήνιος όρχηση που ουσιαστικά αποτελούσε μίμηση του πατήματος των σταφυλιών,
-και ο κυκλικός πανάρχαιος συρτός, Όρμος, που συνδύαζε τη γενναιότητα με τη σύνεση. Χορεύονταν από νέους και νέες σε σχήμα αλυσίδας, με έναν έφηβο να σέρνει τον χορό μιμούμενος κινήσεις πολεμικών σχημάτων, και μια κοπέλα να ακολουθεί σεμνά και συγκρατημένα.
Σε αρκετές περιπτώσεις τα χαρακτηριστικά των αρχαίων χορών, πέρασαν μέσω της προφορικής παράδοσης στους νεότερους χρόνους και μέσω πολλών παραλλαγών έδωσαν αρκετά από τα στοιχεία τους στους παραδοσιακούς χορούς. Για παράδειγμα:
φωτογραφία από: https://autochthonesellhnes.blogspot.com
Α) Ο Πυρρίχιος, λόγω του μέτρου που ονομάζεται “πυρρίχιος” (2 βραχείες συλλαβές), πιθανότατα ρυθμικά να αντιστοιχεί στη σημερινή σούστα, όμως λόγω του ηρωϊκού, πολεμικού και ένοπλου χαρακτήρα του, συχνά ταυτίζεται με την ποντιακή Σέρρα (αν και μάλλον παραπέμπει περισσότερο στον ποντιακό Χορό των Μαχαιριών).
Β) ο αρχαίος χορός Γέρανος, ως όνομα συναντάται σε διάφορους τοπικούς παραδοσιακούς χορούς (π.χ. Αγέρανος σε Πάρο, Μύκονο και Ζάκυνθο, Αέρανος στον Πόντο, Γεράνι στην Ήπειρο κ.α.) καθώς είναι πολύ πιθανόν να πρόκειται για διάφορες παραλλαγές και συνέχειες του ίδιου χορού.
Γ) ο χορός Πάτριος Συρτός που αναφέρεται σε επιγραφή της εποχής του Καλιγούλα, στο ιερό του Απόλλωνα στη Βοιωτία, προφανώς αποτελεί κάποιον παλαιότερο συρτό (πάτριος). Κατά τον ίδιο αιώνα, σε αναθηματική εικόνα που βρέθηκε στην Κύπρο, απεικονίζονται χορευτές Συρτού, ενώ ο συρτός χορός παριστάνεται σε εικόνα συγκροτημένη από ειδώλια τάφου της Δημητριάδος (περιοχή της Μαγνησίας).
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
φωτογραφία από: https://sparmatseto.gr
Πηγές:
Β. Πανάγου-Μιχαλακάκη, στο: Γύφτουλας Ν., Ζωγράφου Μ., Κουτσούμπα Μ., Λέκκας Δ., Μανωλιδάκης Γ., Πανάγου-Μιχαλακάκη Β., Σαβράμη Κ., Τυροβολά Β. Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση ελληνικής μουσικής και χορού, Τόμος Δ’: Θεωρία Χορού- Ελληνική Χορευτική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι. ΕΑΠ, Πάτρα 2003.
Lawler L. B. , Ο χορός στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδ. Τρόπος Ζωής, 2019.
Harison J. E., Τελετουργικά Δρώμενα στην Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, (μτφ. Ε. Παπαδοπούλου), Εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα 1997.
Συλλογική έκδοση, Χορός και Αρχαία Ελλάδα, Ράφτης Άλκης, Λάζου Άννα (επιμ.), Εκδ. Τρόπος Ζωής, 2001.
Faure Paul, Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη Μινωϊκή εποχή, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1987.
Neubecker A, J, Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα, (μτφ Μ. Σιμώτα-Φιδετζή) Εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986.
Τσεκούρα,Κ,Ο χορός στην αρχαιότητα στο Αρχαιολογία & Τέχνες, τ.90, 3/2004
Burkert, W. Ελληνική Μυθολογία Και Τελετουργία: Δομή Και Ιστορία, 2η έκδοση, μτφ. Ανδρεάδη Η., Αθήνα :MIET. 1997,
