Γεώργιος Θεοτοκάς
Ο Γιώργος Θεοτοκάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 27 Αυγούστου του 1906. Οι γονείς του, Ανδρονίκη και Μιχάλης, ήταν Χιώτες, ενώ ο παππούς του Γεώργιος, ήταν δημογέροντας και ο αδελφός του Γερμανός (κατά κόσμον Κωνσταντίνος), διετέλεσε Μητροπολίτης Λέρου και Καλύμνου.
Ο πατέρας του, Μιχαήλ Θεοτοκάς (1872-1924), μετά από σπουδές νομικής στην Αθήνα, εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και εκεί παντρεύτηκε την Ανδρονίκη Νομικού, κόρη εμπόρου από τα Νένητα της Χίου, ο οποίος επίσης ζούσε στην Κωνσταντινούπολη. Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Γιώργο και τη Μαρία-Ελένη.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς μεγαλώνοντας φοιτά στη Σχολή Ζαμαρία, και στο Ελληνογαλλικό Λύκειο Κωνσταντινούπολης. Το 1922, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, η οικογένεια Θεοτοκά εγκαθίσταται στην Αθήνα, και ο Γιώργος εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στα φοιτητικά του χρόνια έρχεται σε επαφή με τις προσωπικότητες του κινήματος δημοτικισμού, ενώ διατελεί γραμματέας της οργάνωσης "Φοιτητική Συντροφιά" (σωματείο με στόχο την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας).
Για τη δράση του αυτή, κινδύνευσε να αποβληθεί από το Πανεπιστήμιο, όμως τελικά κατάφερε να αποφοιτήσει το 1926 και στη συνέχεια ταξίδεψε στο Παρίσι και στο Λονδίνο όπου σπούδασε νομικά, ιστορία, φιλολογία και φιλοσοφία.
Επιστρέφοντας στην Αθήνα εργάστηκε ως δικηγόρος. Παράλληλα, δραστηριοποιήθηκε έντονα στον πνευματικό χώρο και εξελίχθηκε να είναι ένας από τους κύριους εκπροσώπους του αστικού ρεαλισμού*, μαζί με τους Μ. Καραγάτση, Άγγελο Τερζάκη και Κοσμά Πολίτη.
*Στα έργα του αστικού ρεαλισμού εγκαταλείπεται η πρωτοπρόσωπη αυτοβιογραφική αφήγηση της προηγούμενης εποχής και υιοθετούνται περισσότερο σύνθετοι τρόποι αφήγησης.
Σημαίνον μέλος της «Γενιάς του ‘30», ο Θεοτοκάς μόλις στα 24 του έτη έκανε την δυναμική του εμφάνιση στη δημόσια σφαίρα με το ριζοσπαστικό για την εποχή δοκίμιό του «Ελεύθερο πνεύμα». Με το δοκίμιο αυτό, ο Θεοτοκάς ερχόταν σε ευθεία ρήξη με το πρόσφατο παρελθόν, το οποίο θεωρούσε σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνο για το τέλμα της ελληνικής κοινωνίας (από την κριτική του δεν εξαιρέθηκε ούτε ο Καβάφης).
Ο Γιώργος Θεοτοκάς, σε σχέδιο του Γ. Μανουσάκη, του 1926.
Μέσω του “Ελεύθερου Πνεύματος” που αργότερα χαρακτηρίστηκε ως “μανιφέστο” της Γενιάς του ‘30, ο Θεοτοκάς προσπαθησε να αρθρώσει έναν καινοφανή λόγο με μορφή ιδεολογικών και αξιακών κατευθύνσεων για μια «νέα γενιά», τη δική του, που θα προσπαθούσε να οδηγήσει τον ελληνισμό, στην έξοδο από την κρίση και στην ένταξή του, με πολιτισμικά ισότιμους όρους, στο ευρύτερο διεθνές, γίγνεσθαι. Κυρίως όμως, το δοκίμιό του αυτό εισήγαγε έναν αταλάντευτο φιλελευθερισμό, πολιτικού και κυρίως οντολογικού χαρακτήρα, που αγκάλιαζε το σύνολο της ανθρώπινης ζωής.
Ο Θεοτοκάς θεωρούσε ότι η ελευθερία ήταν η ίδια η φύση του ανθρώπου, και για τον λόγο αυτόν εναντιώνονταν σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού, ιδίως τη δεκαετία του1930, κατά την οποία ο κομμουνισμός, ο φασισμός και ο ναζισμός αμφισβητούσαν όχι μόνο τον δυτικού τύπου κοινοβουλευτισμό (στον οποίο και ο ίδιος είχε ασκήσει σοβαρή κριτική), αλλά προωθούσαν έναν τύπο κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης που θα καταπατούσε πλήρως την προσωπική ελευθερία εις βάρος συλλογικών σκοπών.
Σκηνές από την τηλεοπτική μεταφορά του βιβλίου του Γ. Θεοτοκά, “Ασθενείς και οδοιπόροι”.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς, ασυμβίβαστος φιλελεύθερος και δημοκράτης, αντιπαρατέθηκε στα άκρα σε μια εποχή που μεγάλο μέρος της διανόησης υποστήριζε είτε τον κομμουνισμό είτε τον φασισμό.
Ασχολήθηκε με το θέμα της ελληνικής ταυτότητας μέσα από το πρίσμα των φιλελεύθερων ιδανικών του, χωρίς τάση για εθνική εσωστρέφεια ή πολιτισμική ανωτερότητα του ελληνικού έναντι των άλλων εθνών, αλλά με αίτημα την αυτοσυνειδησία ως θεμελιώδη προϋπόθεση για ισότιμη ένταξη του ελληνισμού σε μια υπερεθνική Ευρώπη, χωρίς καμία απώλεια της ελληνικής ιδιοσυστασίας.
Τα μυθιστορήματά του ως χαρακτηριστικά δείγματα του αστικού μυθιστορήματος, όπως αυτό διαμορφώθηκε στην λογοτεχνία της Ευρώπης κατά τον 19ο αιώνα, αποδίδουν την πολύπλοκη εικόνα της ελληνικής κοινωνίας εκείνης της εποχής, μέσω πολυεπίπεδης αφήγησης που αντικατοπτρίζει τον σύνθετο ανθρώπινο ψυχισμό που αναπτύσσεται μέσα στην επίσης σύνθετη ανθρώπινη κοινωνία της εποχής.
Στο πλούσιο λογοτεχνικό έργο του Θεοτοκά, συμπεριλαμβάνεται και η ενασχόλησή του με την θεατρική παραγωγή, με έργα βασισμένα στην ελληνική ιστορία, λαογραφία και παράδοση, από την αρχαιότητα μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Το έργο όμως που κατ’ εξοχήν συμπυκνώνει και πραγματώνει τις νέες ιδεολογικές κατευθύνσεις και αναζητήσεις του αστικού ρεαλισμού, είναι η Αργώ.
Η ιστορία του μυθιστορήματος αυτού εκτυλίσσεται στο περιβάλλον της Πόλης και κυρίως της αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής του μεσοπολέμου. “Αργώ” ήταν το όνομα ενός σωματείου νέων, που αναζητώντας την ελληνική ταυτότητα μέσα στο ιστορικό παρελθόν, συχνά απογοητεύονται και διαψεύδονται, ιδίως όταν η προσπάθειά τους αυτή έρχεται σε αντιπαράθεση με την πνευματική ηγεμονία της Δύσης.
Σαν νέοι Αργοναύτες, αποπειρώνται ένα ταξίδι ολάκερου του ελληνισμού, με στόχο την αναζήτηση του ιδανικού, χωρίς όμως επιτυχία, καθώς το Χρυσόμαλλο Δέρας δεν στάθηκε δυνατόν να βρεθεί.
Μέσω της Αργούς, ο Θεοτοκάς εκφράζει την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας και τις βασικές θέσεις τις φιλελεύθερης ιδεολογίας του έτσι όπως είχαν διατυπωθεί στο Ελεύθερο Πνεύμα: τη διαλεκτική φύση του ελληνικού χαρακτήρα και τον ριζοσπαστικό ρόλο των νέων (Δ.Τζιόβας 1989).
Το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος Αργώ κυκλοφόρησε το 1933, και την οριστική του μορφή πήρε το 1936, ενώ το 1939 ο Θεοτοκάς βραβεύτηκε απ΄την Ακαδημία Αθηνών με το βραβείο πεζογραφίας για το μυθιστόρημά του, Το Δαιμόνιο. Ο Θεοτοκάς αποστασιοποιείται από τα πρόσωπα των έργων του (ειδικά στην Αργώ) και αφηγείται τις ιστορίες τους αμερόληπτα, καθώς ο στόχος του είναι τα σύγχρονα πολυπρόσωπα μυθιστορήματα που να τα χωρούν όλα.
Από αριστερά όρθιοι: Δ. Γαλερίδης (δημοσιογράφος), Γεώργιος Καρτάλης (υπουργός), Δ. Θιβαδόπουλος ( καθηγητής), Γεώργιος Θεοτοκάς (συγγραφέας), Συμεόνογλου (βιομήχανος) Κώστας Μάγερ (δημοσιογράφος).Καθιστοί: Ευάγγ. Μαγκλιβέρας (βαρύτονος), Λάμπρος Κωνσταντάρας (ηθοποιός) Κώστας Σάμιος (τενόρος) και Τσαλίκης (έμπορος)
Θεωρούσε άλλωστε την τέχνη του μυθιστορήματος κατ’ εξοχήν συνθετική με τάση να αγκαλιάσει την εκδήλωση όλων των διακυμάνσεων της ψυχικής και κοινωνικής ζωής και να εκφράσει την πολυπλοκότητα της σύγχρονης νεοελληνικής κοινωνίας.
Το λογοτεχνικό του έργο διακόπτεται το 1940, λόγω του ελληνοϊταλικού πολέμου. Ο Θεοτοκάς κατατάχθηκε ως εθελοντής στον ελληνικό στρατό, προσπαθώντας επανειλημμένως (όμως ανεπιτυχώς) να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή του αλβανικού μετώπου.
Μετά τον πόλεμο ασχολείται ξανά με τη λογοτεχνία, και το 1945 προτείνεται για το Νόμπελ Λογοτεχνίας από το μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας Sigfrid Siwertz.
Το 1948 παντρεύεται την βυζαντινολόγο Ναυσικά Στεργίου στη Θεσσαλονίκη. Το 1957 βραβεύεται για την προσφορά του με το κρατικό λογοτεχνικό βραβείο, για το δοκίμιο "Τα Προβλήματα του καιρού μας", ενώ το πλούσιο λογοτεχνικό του έργο με τα πολυάριθμα δοκίμια, θεατρικά έργα, κριτικές, μυθιστορήματα, ταξιδιωτικά κ.λπ., μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σε πολλές γλώσσες.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς με τον Γιώργο Σεφέρη, στην Αθήνα το 1941.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς διετέλεσε διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου από το 1945 έως το 1947 και ξανά το 1952-1953. Το 1956 έθεσε υποψηφιότητα ως βουλευτής της ΄Δημοκρατικής Ένωσης΄ στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Χίο, χωρίς να καταφέρει να εκλεγεί, παρέμεινε όμως με ενεργό ρόλο στην πολιτική, ενώ υπήρξε και πρόεδρος του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος.
Το 1959, χάνει τη σύζυγό του Ναυσικά Στεργίου. Το 1966 ξαναπαντρεύεται, αυτή τη φορά την Κοραλία Ανδρεάδη, γάμος που κράτησε λίγο, αφού ο Γιώργος Θεοτοκάς πέθανε στις 30 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς με την πρώτη σύζυγό του Ναυσικά Στεργίου, της οποίας ο θάνατος στάθηκε αφορμή επαναπροσδιορισμού των αξιών του λογοτέχνη.
Ο θάνατος του Γιώργου Θεοτοκά αποτέλεσε σοβαρό πλήγμα για την ελληνική διανόηση και για τον κοινωνικοπολιτικό βίο της Ελλάδας, καθώς είχε σημαδέψει την πνευματική και πολιτική ζωή του τόπου για περισσότερα από 30 χρόνια ενώ άφησε πίσω του πλούσια παρακαταθήκη, σημαντικό μέρος της οποίας παραμένει ανεκμετάλλευτο.
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
Πηγές:
Λάμπρος Βαρελάς κ.ά., Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία (19ος και 20ός αιώνας), EAΠ, Πάτρα 2008
Μιχάλης Μοδινός, Τοιχογραφία του Ελληνικού Συλλογικού Τραύματος, εφημερίδα “Τα Νέα” Γιώργος Θεοτοκάς, Τοιχογραφία του Ελληνικού Συλλογικού Δράματος (www.tanea.gr)
Βικιπαίδεια (https://el.wikipedia.org)
Λυκούργος Κουρκουβέλας, Ο θάνατος του Γιώργου Θεοτοκά, εφημερίδα “Η Καθημερινή” (www.kathimerini.gr)
