Οδυσσέας Ελύτης

Η οικογένεια Αλεπουδέλη το 1917. Ο Οδυσσέας είναι το μικρό αγόρι στην άκρη αριστερά. Από τη φωτογραφία απουσιάζει η μεγάλη αδελφή του Μυρσίνη, η οποία πέθανε το 1918 σε ηλικία 20 ετών από την επιδημία της ισπανικής γρίπης. (φωτ. Βικιπαίδεια)

Ο Οδυσσέας Ελύτης υπήρξε ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους της λογοτεχνικής γενιάς του 1930, βασικό χαρακτηριστικό της οποίας υπήρξε το ιδεολογικό δίλημμα ανάμεσα στην ελληνική παράδοση και τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό.

Ο ίδιος ο Ελύτης χαρακτήριζε τη θέση του στη γενιά αυτή ως εξής:

«από το ένα μέρος ήμουνα ο στερνός μιας γενιάς, που έσκυβε στις πηγές μιας ελληνικότητας, κι απ' την άλλη ήμουν ο πρώτος μιας άλλης που δέχονταν τις επαναστατικές θεωρίες ενός μοντέρνου κινήματος».

Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης, όπως ήταν το πραγματικό του ονοματεπώνυμο, χρησιμοποίησε ψευδώνυμο για το λογοτεχνικό έργο του, καθώς επιθυμούσε να αποστασιοποιηθεί από το οικογενειακό του επίθετο, το οποίο για το οποίο ο ίδιος έλεγε τα εξής:

«συνυφασμένο με ό,τι εγώ μισώ στη ζωή, το πρακτικό δηλαδή πνεύμα, την εμπορική πίστη, τον άκρατο ωφελιμισμό».

Το ψευδώνυμο Ελύτης πιθανότατα προέρχεται από τον συνδυασμό της συλλαβής «ελ», αρχικής σε ονόματα σημαδιακά, όπως Ελλάδα, Ελπίδα, Ελευθερία, Ελένη, με τη γενική τοπωνυμική κατάληξη των ελληνικών ονομάτων ανάλογα με το «Πολίτης», όπως προτείνει ο ελληνιστής Κίμων Φράιερ. Παλαιότερα οι φίλοι υποστήριζαν τρεις εκδοχές του ψευδωνύμου Ελύτης: το όνομα Eluard (Ελιάρ) και τις λέξεις elite (ελίτ) και αλήτης.

“Μαρίνα” Στίχοι: Οδυσσέας Ελύτης Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης Εκτέλεση: Μαρία Φαραντούρη

Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης με καταγωγή από τη Μυτιλήνη, γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 2 Νοεμβρίου του 1911, όπου ήταν εγκατεστημένη η οικογένειά του εξαιτίας των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων του πατέρα του επιχειρηματία Παναγιώτη Αλεπουδέλη. Ήταν το έκτο και μικρότερο παιδί της οικογένειας, και μητέρα του ήταν η Μαρία Βρανά.

Το 1914, με την έκρηξη του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου, η οικογένεια εγκαθίσταται στην Αθήνα. Το 1918 πεθαίνει η μεγαλύτερη αδελφή του Μυρσίνη, σε ηλικία μόλις 20 ετών, ενώ λίγα χρόνια αργότερα χάνει και τον πατέρα του.

Από μικρό παιδί περνούσε τα καλοκαίρια σε διάφορα νησιά του Αιγαίου γεγονός που επηρέασε το λυρικό υπόστρωμα της ποίησής του, ενώ κατά τη διάρκεια των μαθητικών του χρόνων συνεργάζεται με το περιοδικό Διάπλασις των Παίδων, και διαβάζει ελληνική και γαλλική λογοτεχνία.

Το 1929 ήρθε σε επαφή με τον υπερρεαλισμό μέσω μιας ποιητικής συλλογής του Paul Eluard, και την ίδια χρονιά γράφει τα πρώτα του ποιήματα που στέλνει σε διάφορα περιοδικά υπογράφοντας με ψευδώνυμο.

Ο Οδυσσέας Ελύτης στο αλβανικό μέτωπο το 1941

Στα πρώτα αυτά ποιήματα υπάρχουν κιόλας όλα τα στοιχεία της νέας σχολής: οι καινοτρόποι συνδυασμοί των λέξεων οι εικόνες που προβάλλονται άμεσα ελευθερωμένες και μοναδικές και συμπλέκονται σε μια καινούργια ενότητα “υπερπραγματική”, αλλά και μια μορφοποιητική θέληση που δίνει μορφή στις εικόνες.

Το όνειρο η αυτόματη γραφή, η απολύτρωση του υποσυνείδητου η φαντασία παντοδύναμη έξω από τον έλεγχο της αισθητικής ή της ηθικής του επιτρέπουν “να ξαναδώσει το όραμα του κόσμου με όλη την ιερή χαρά της υλικής του υπόστασης αλλά και με όλο το ρίγος της καθαυτό ποιητικής του στιγμής”.

Από τα πρώτα ακόμα έργα, η ποίηση του Ελύτη φανερώθηκε σαν μια ποίηση φωτεινή αισιόδοξη εφηβική όπου η δροσιά και το φωτεινό μυστήριο του ελληνικού αρχιπελάγους, έχουν θέση κεντρική.

Οδυσσέας Ελύτης "Το Μονόγραμμα" Διαβάζει η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη

Το 1930 εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1933 γίνεται μέλος της Ιδεοκρατικής Φιλοσοφικής Ομάδας του Πανεπιστημίου. Το πρώτο του δόκιμο ποίημα με την υπογραφή Ελύτης, δημοσιεύεται στα Νέα Γράμματα το 1935 με τον τίτλο Του Αιγαίου

Το 1936 διακόπτει τις σπουδές του στη Νομική και στρατεύεται για να απολυθεί το 1938 ως έφεδρος αξιωματικός.

Στο τέλος του 1939 ο Οδυσσέας Ελύτης εκδίδει την πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο Προσανατολισμοί, μια φωτεινή αχτίδα μέσα «στη συννεφιά του κόσμου», ενώ το 1940 ο Σάμουελ Μπο-Μποβί μεταφράζει τα πρώτα ποιήματα του Ελύτη στα γαλλικά.

Το 1940, με την έκρηξη του ελληνοϊταλικού πολέμου επιστρατεύεται ως ανθυπολοχαγός στην πρώτη γραμμή του πυρός, και μένει στο αλβανικό μέτωπο όλη τη διάρκεια του πολέμου.

Στις αρχές του1941 αρρωσταίνει από κοιλιακό τύφο και μεταφέρεται ετοιμοθάνατος στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων και κατόπιν μεταφέρεται στην Αθήνα όπου και αναρρώνει σχεδόν με την έναρξη της γερμανικής Κατοχής.

Η καινούργια αυτή δοκιμασία σφραγίζει την κατοπινή του εξέλιξη χωρίς επαναστατική αλλαγή αλλά με έναν τόνο ώριμης σοβαρότητας και με καινούριους πλατύτερους ορίζοντες που προστίθενται στην ποίησή του.

Στους Προσανατολισμούς ο Ελύτης συγκεντρώνει ό,τι είχε ως τότε δημοσιεύσει. Η συλλογή αυτή εμπεριέχει μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά πρώιμα ποιήματά του όπως η Μαρίνα των βράχων, η Ηλικία της γλαυκής θύμησης και η Τρελή ροδιά.

Ο Ήλιος ο πρώτος (μαζί με τις Παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα) κυκλοφόρησε το 1943, και εξακολουθεί να έχει ως κύρια χαρακτηριστικά το Αιγαίο, τον ήλιο, και τη χαρά της ζωής.

Ωστόσο κάποτε κάποτε διακρίνεται κάτω από την κατάφαση αυτή, μια πικρή γεύση που προοιωνίζει μια διαφορετική εξέλιξη και αποτελεί μια αλληγορική αντίσταση μέσα στην Κατοχή, καμουφλαρισμένη σε μια υπερρεαλιστική φόρμα.

Οδυσσέας Ελύτης, Γιάννης Ρίτσος, Μίκης Θεοδωράκης και Μάνος Κατράκης

Το 1945 συνεργάζεται με το υπερρεαλιστικό περιοδικό Τετράδιο και δημοσιεύει μεταφράσεις ποιημάτων του Λόρκα και την ελεγεία του Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας, που δείχνει όλες τις ποιητικές αρετές του Ελύτη σ’ ένα στάδιο ωριμότερο.

Την ίδια χρονιά, κατόπιν εισήγησης του Γιώργου Σεφέρη, γίνεται διευθυντής προγράμματος του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ), αλλά παραιτείται μετά από λίγο. Αυτήν την περίοδο ασχολείται κυρίως με τη ζωγραφική που αγαπούσε από παλιά.

Μετά τη δημοσίευση του Άσματος ο Ελύτης σχεδόν για 15 χρόνια σωπαίνει ποιητικά. Το 1948, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, φεύγει για την Ελβετία κι έπειτα στο Παρίσι, όπου έρχεται σε επαφή με την πρωτοπορία της γαλλικής διανόησης και με σημαντικούς εικαστικούς καλλιτέχνες. Στο τέλος του 1950 εγκαθίσταται στο Λονδίνο, όπου συνεργάζεται με το BBC.

Ένα χρόνο μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, το1952, επανακάμπτει στο ΕΙΡ ως διευθυντής προγράμματος, για ένα χρόνο, και το 1959 κυκλοφορεί το Άξιον Εστί, “ένα απο τα ωραιότερα και τιμιότερα παραδείγματα αμείλικτης καλλιτεχνικής συνείδησης στην ιστορία της ευρωπαϊκής ποίησης” (Γ.Π.Σαβίδης).

Το έργο αυτό θα γνωρίσει πλατιά αναγνώριση, κυρίως μετά από τη μελοποίησή του από τον Μίκη Θεοδωράκη το 1964.

Το 1960 παρουσιάζει τη συλλογή Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό όπου η πυκνότητα του στίχου και η μεστότητα του ποιητικού στοχασμού μαρτυρούσαν την επίμονη επεξεργασία που είχε προηγηθεί.

Το 1967 ασχολείται με μεταφράσεις αποσπασμάτων της Σαπφούς, και το 1969 ξαναφεύγει από την Ελλάδα για εγκατάσταση στο Παρίσι, όπου και παραμένει έως το 1971 που επιστρέφει οριστικά. Με την πτώση της δικτατορίας, διορίζεται πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ε.Ι.Ρ.Τ. και μέλος για δεύτερη φορά του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου.

Το 1979 η Σουηδική Ακαδημία ανακοινώνει ότι θα του απονεμηθεί το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας «για την ποίησή του, που με βάθρο την ελληνική παράδοση περιγράφει με αισθητική δύναμη και υψηλή πνευματική διακριτικότητα, τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για την ελευθερία και τη δημιουργία».

Η απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1979

Στην ανακοίνωση της Σουηδικής Ακαδημίας επισημαίνεται ότι το Άξιον Εστί αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της ποίησης του 20ου αιώνα. Ο Ελύτης παραλαμβάνει το βραβείο στις 10 Δεκεμβρίου του 1979, στην τελετή απονομής στη Στοκχόλμη, από τον βασιλιά της Σουηδίας Κάρολο Γουσταύο, γνωρίζοντας παγκόσμια δημοσιότητα.

Τα επόμενα χρόνια ο ποιητής παραμένει ιδιαιτέρως δημιουργικός, εκδίδοντας ποιητικά έργα και δοκίμια και κάνοντας μεταφράσεις ενώ οι διακρίσεις και οι τιμές για το έργο του, διεθνώς, διαδέχονται η μία την άλλη.

Ο Ελύτης που φρόντιζε να διατηρήσει την προσωπική του ζωή μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολιτικός ποιητής και γενικώς απείχε από την πολιτική, τα κόμματα και τις ιδεολογίες ενώ παρότι δέχτηκε αρκετές προτάσεις για εμπλοκή στην πολιτική, η απάντησή του υπήρξε πάντα αρνητική. Στα ποιήματά του κυρίως εκφράζονται η βαθιά αγάπη του για τον Ελληνισμό και η ορθόδοξη παράδοση.

Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης έφυγε από τη ζωή στις 18 Μαρτίου του 1996, κατόπιν ανακοπής, σε ηλικία 85 ετών. Ο Οδυσσέας Ελύτης όμως εξακολουθεί να είναι παρών, καθώς το έργο του ανήκει σε όλους τους Έλληνες.

Με την τελευταία σύζυγό του Ιουλίτα Ηλιοπούλου και τον Δημήτρη Χορν, στο Πόρτο Ράφτη το 1990. (Φωτ. Ν. Δήμου)

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Beaton Roderick, Eισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφρ. E. Zουργού - M. Σπανάκη, Nεφέλη, Aθήνα 1996.

• Πολίτης Λίνος, Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, MΙET, Aθήνα23 2017.

• Βαρελάς Λάμπρος κ.ά., Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία(19ος και 20ός αιώνας), EAΠ, Πάτρα 2008.

• Ιστοσελίδα: www.sansimera.gr/biographies

• Ιστοσελίδα: https://www.enikos.gr