Άγγελος Σικελιανός

Ο νεαρός Άγγελος Σικελιανός στο εξώφυλλο του 1ου τόμου της συγκεντρωτικής έκδοσης των ποιημάτων του, με τον επίτιτλο Λυρικός βίος (εκδ. Ίκαρος).

Ακούστε, ακούστε με! Αν ετρέμανε στην κούνια τα βυζασταρούδια, εμένα με νανούρισαν, των αντρειωμένων τα τραγούδια. Εμέ, λεχώνα η μάνα μου, στην μπόρα τη μαρτιάτικη που ΄χε τα ουράνια ανοίξει, εσκώθη και με πήρε στην αγκάλη της τον πρώτο κεραυνό για να μου δείξει! Μάνα φωτιά με βύζαξες κ΄ είναι η καρδιά μου αστέρι;

Ο Άγγελος Σικελιανός γεννήθηκε στη Λευκάδα στις 28 Μαρτίου του 1884 (15/3 με το παλιό ημερολόγιο). Ο πατέρας του Ιωάννης, εργάζονταν ως καθηγητής ξένων γλωσσών στο Γυμνάσιο Λευκάδας και υπήρξε διανοούμενος της εποχής του, και η μητέρα του ήταν η Χαρίκλεια Στεφανίτση. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε κοντά στον πατέρα του, και την εγκύκλια μόρφωσή του την ολοκλήρωσε στην Λευκάδα. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας του άρχισε και η πρώτη ενασχόλησή του με την ποίηση.

Το 1901 ο ποιητής μετακομίζει στην Αθήνα και εγγράφεται στη Νομική Σχολή από την οποία όμως δεν αποφοίτησε ποτέ και παράλληλα ξεκινά η συνεργασία του ως ηθοποιός με τη Νέα Σκηνή του Κ. Χρηστομάνου. Τα πρώτα του ποιήματα δημοσιεύτηκαν σε λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής, ενώ καθοριστική για την εξέλιξή του ήταν η γνωριμία και ο γάμος του το 1907, με την Αμερικανίδα φιλέλληνα και διανοούμενη Eva Palmer με την οποία απέκτησαν κι ένα παιδί, τον Γλαύκο.

Με την πρώτη σύζυγό του Εύα Πάλμερ Φωτο: Μουσείο Μπενάκη

Η Εύα κάλυψε οικονομικά τις μεγάλες δαπάνες των πολυτελών εκδόσεων των πρώτων έργων στου Σικελιανού και στάθηκε στο πλευρό του κατά την προσπάθεια υλοποίησης της “Δελφικής Ιδέας”. Επρόκειτο για ένα όραμα συνεργασίας και συναδέλφωσης των λαών κατά το πρότυπο των δελφικών αμφικτιονιών. Η συνεργασία αυτή θα ρυθμίζονταν μέσω ενός διεθνούς οργανισμού, αποτελούμενου από ικανούς εκπροσώπους των κρατών και το κέντρο του οργανισμού θα ήταν οι Δελφοί όπου και θα οργανώνονταν συχνές πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες.

Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας διοργανώθηκαν οι πρώτες Δελφικές Εορτές το 1927 και το 1930, στον “ομφαλό της γης”. Στόχος τους η αναβίωση της ατμόσφαιρας μιας αρχαιοελληνικής γιορτής που όμως αντλούσε στοιχεία εκτός από την αρχαιότητα, και από τη βυζαντινή αλλά και τη σύγχρονη λαϊκή παράδοση.

Νίκος Καζαντζάκης και ο Άγγελος Σικελιανός

Το υπέρογκο κόστος των δαπανών των Δελφικών Εορτών οδήγησαν την Eva Palmer σε οικονομική καταστροφή και σε αναγκαστική επιστροφή στην Αμερική, και το ζευγάρι σε χωρισμό. Ο Σικελιανός παντρεύτηκε ξανά το 1940, με την Άννα Καραμάνη αυτή τη φορά.

Με τον Νίκο Καζαντζάκη γνωρίστηκε το 1914, και οι δυο τους συνδέθηκαν με βαθιά φιλία.

«Σαράντα χρόνια φιλία ακατάλυτη μ' έσμιγε με το Σικελιανό, ήταν ο μόνος άνθρωπος που μπορούσα ν' αναπνέω, να μιλώ, να γελώ και να σωπαίνω μαζί του. Τώρα η Ελλάδα άδειασε», είχε πει ο Καζαντζάκης μετά το θάνατο του Σικελιανού.

Ο Λευκαδίτης Σικελιανός παρότι έζησε αρκετά χρόνια μετά από το τέλος της επτανησιακής ποίησης θεωρείται ο τελευταίος απόγονός της, καθώς πολλά είναι τα στοιχεία που τον συνδέουν με την ποιητική παράδοση των Ιονίων νήσων. Σ’ αυτό συνετέλεσαν η εξοικείωσή του με την ιταλική αλλά και γενικότερα με τη δυτική λογοτεχνία, η αίσθηση και η γνώση της γνήσια λαϊκής γλώσσας που κατείχε, καθώς και οι οφειλές του στην ποίηση του Σολωμού, του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και του Λορέντζου Μαβίλη.

Ωστόσο γραμματολογικά το έργο του εντάσσεται στο πλαίσιο “των ποιητών του 1910”. Μαζί με τον Νίκο Καζαντζάκη, ο Σικελιανός δημιουργεί μια ποίηση μεγάλων οραμάτων, επικής έκτασης, και φιλοσοφικών αναζητήσεων υπό την επιρροή του Friedrich Nietzsche σε μια εποχή που η Ελλάδα μετά την εθνική ήττα του 1897 επανασυγκροτούσε τις δυνάμεις της.

Ο Παλαμάς και ο Σικελιανός στον τάφο του Βαλαωρίτη, Λευκάδα 1925.

Ο Σεφέρης τον χαρακτήρισε «Άρχοντα της λαλιάς μας», ο Παλαμάς, περισσότερο φιλόσοφο παρά ποιητή, ενώ Ο Άγγελος Σικελιανός παρότι ήταν 5 φορές υποψήφιος για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, δεν το απέκτησε ποτέ.

Η πρώτη δημιουργική περίοδος του Σικελιανού, έχει χαρακτηριστεί παγανιστική, εξαιτίας της εξύμνησης του φυσικού κόσμου και των αρχαιοελληνικών θεοτήτων. Το 1909 δημοσιεύεται το πρώτο συνθετικό του ποίημα, ο Αλαφροϊσκιωτος, που αποτελείται από 2.293 στίχους. Στη σύνθεση αυτή ο νεαρός ακόμη Σικελιανός, εξυμνεί σε πρώτο πρόσωπο την πατρίδα του με τις λαϊκές της παραδόσεις, αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό. Ο ποιητής ως αλαφροϊσκιωτος ο ίδιος, βλέπει τα αόρατα πνεύματα και αποκαλύπτει τον φυσικό αλλά και τον υπερφυσικό κόσμο.

Αλαφροϊσκιωτε καλέ, για πες απόψε τι ‘δες; Νύχτα γιομάτη θάματα, νύχτα σπαρμένη μάγια

Στην ίδια περίοδο ανήκουν και οι Ραψωδίες του Ιονίου, ομάδα ποιημάτων με στοιχεία δημοτικής και βαλαωρίτειας ποίησης καθώς και των ομηρικών επών. Στις πέντε συνθέσεις που αποτελούν το εκτενές έργο του Πρόλογος στη ζωή, ο Αλαφροϊσκιωτος αντικαθίσταται από έναν ωριμότερο αφηγητή. Τα ποιήματα των Συνειδήσεων είναι και το πρώτο δείγμα ελεύθερου στίχου στην ελληνική ποίηση, ενώ παράλληλα ο Σικελιανός γράφει τα Λυρικά Α’, μια σειρά μικρών ποιημάτων που δημοσιεύονται στον τύπο της εποχής. Αυτά είναι εντελώς διαφορετικά από τις πληθωρικές ελευθερόστιχες Συνειδήσεις, καθώς είναι λιτά, εκφραστικά, μετρικά, πιστά στην παράδοση ποιήματα, τα οποία έγιναν γρήγορα ιδιαιτέρως δημοφιλή.

Η δεύτερη δημιουργική περίοδος του Σικελιανού, ξεκινά λίγο μετά τον θάνατο της αδερφής του Πηνελόπης (συζύγου του Raymond Duncan, αδελφού της Ισιδώρας). Η νέα αυτή συνείδηση του θανάτου τον οδηγεί βαθύτερα προς την “εμπειρία του σ’ αδιάκοπη ενέργεια λειτουργούντος γύρω και βαθιά του Μυστηρίου”.

Ο Σικελιανός τώρα στρέφεται στον παραδοσιακό δεκαπεντασύλλαβο στίχο αλλά με εντατική ενασχόληση με τη Δελφική Ιδέα. Η περίοδος αυτή είναι εξίσου χριστιανική και δελφική θα μπορούσε να χαρακτηριστεί εν μέρει χριστιανική και εν μέρει δελφική. Στο ποίημά του Μήτηρ Θεού, ο Σικελιανός υμνεί μεν την Παναγία αλλά παράλληλα και τη γυναίκα γενικότερα ως Μάνα-φύση και μήτρα ζωής. Στο ανολοκλήρωτο Πάσχα των Ελλήνων ο Σικελιανός αποπειράται άλλον έναν θρησκευτικό συγκρητισμό, με μία εκ νέου αφήγηση της ζωής του Χριστού, εμπλουτισμένη με υλικό των Απόκρυφων Ευαγγελίων αλλά και με αρχαιοελληνικό θέμα στα πρώτα ποιήματα της σύνθεσης. Στην ίδια περίοδο ανήκει ο Δελφικός Λόγος που δημοσιεύτηκε λίγο πριν από τις πρώτες Δελφικές Εορτές, προωθώντας τη Δελφική Προσπάθεια.

Η τρίτη περίοδος του Σικελιανού ήρθε με τη διάψευση των δελφικών οραμάτων, και αποτελείται από τα Λυρικά Β’. Έμφαση πλέον δίνεται στη μεταφυσική διάσταση της ζωής, ενώ ο λόγος του Σικελιανού γίνεται περισσότερο αφηρημένος αλλά γεμάτος ειλικρίνεια και πάθος.

Οι Νικόλαος Πλαστήρας, Ιωάννης Παπαδημητρίου και Αγγελος Σικελιανός στο Αρχαίο Στάδιο των Δελφών.Β' Δελφικές Εορτές, 1930

Η μέχρι τότε εκλεκτική αντίληψή του υποχωρεί με τις δοκιμασίες της Κατοχής, και η πρωτοπρόσωπη αφηγηματική φωνή του αποκτά ταπεινοφροσύνη και τραγικότητα. Παρότι είχε πειραματιστεί και στο παρελθόν με τις τραγωδίες, οι περισσότερες εντάσσονται σ’ αυτήν την περίοδο. Κύριο χαρακτηριστικό τους, η αρχαιοελληνική θεματική, ενώ δεν συνιστούν τόσο θεατρικά έργα, αλλά μάλλον ποίηση σκηνικής απαγγελίας, δηλαδή λυρικό δράμα.

Ο Σικελιανός ήταν ίσως ο μοναδικός απ’ τους νεοέλληνες που κινήθηκε ανάμεσα σε τόσο ακραίες ποιητικές μορφές ενώ τα γλωσσικά στοιχεία που χρησιμοποίησε είχαν στοιχεία από τα ομηρικά, κλασικά, τα μεσαιωνικά, τα νεότερα χρόνια, αλλά και στοιχεία της λαϊκής γλωσσικής έκφρασης. Κύριο μέλημά του ήταν η καταπολέμηση διάσπασης της ανθρώπινης σάρκας απ’ τη φύση, το πνεύμα, την ψυχή, τον μύθο και την ιστορία και η κατάκτηση της ολότητας.

Έτσι στην ποίησή του προσπαθούσε να ενώσει τις αρχαιοελληνικές με τις χριστιανικές αλλά και με τις νεότερες και λαϊκές παραδόσεις σε ένα σώμα, συνεισφέροντας στη συλλογική πολιτισμική μνήμη και στη δυναμική αναγέννηση του λαού και του έθνους.

Άλλωστε δύο απ΄ τις πιο αγαπημένες του λέξεις ήταν η παλιγγενεσία και η ανάσταση. Εκεί εντάσσεται και η προσπάθειά του να ενώσει την αρχαιοελληνική με τη χριστιανική θρησκεία. Κι ενώ στα πρώτα έργα του υπήρξε ελληνοκεντρικός, στη συνέχεια η πορεία του προς τη Δελφική Ιδέα, έδωσε στο έργο του μια διεθνική διάσταση.

Με τη δεύτερη σύζυγό του Άννα Καραμάνη

Σημαντική υπήρξε η επίδραση του Σικελιανού στην γενιά του ‘30 και ιδιαιτέρως στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, του Οδυσσέα Ελύτη και του Ανδρέα Εμπειρίκου. Εμφανής άλλωστε είναι η επίδραση του Προλόγου στη ζωή του Σικελιανού, στο διασημότερο ίσως έργο της γενιάς του 30, το Άξιον Εστί του Ελύτη.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Σικελιανός πάλευε με τη φτώχεια και τις αρρώστιες.

Το 1946-47 κυκλοφόρησαν σε τρεις τόμους τα ποιητικά άπαντά του με τον τίτλο Λυρικός Βίος και λίγα χρόνια αργότερα, στις 4 Ιουνίου 1951 από λάθος, κατανάλωσε ουσία που του προκάλεσε σοβαρά εγκαύματα στα αναπνευστικά του όργανα. Στις 19 Ιουνίου 1951 άφησε την τελευταία του πνοή στην κλινική «Η Παμμακάριστος» της Αθήνας.

Μετά τον θάνατό του συγκεντρώθηκαν από τον Σαββίδη σε τρεις τόμους τα λυρικά δράματα που έγραψε κυρίως στα τελευταία χρόνια της ζωής του ενώ σε πέντε τόμους εκδόθηκαν τα δοκίμια και οι διαλέξεις του.

Ένα χρόνο αργότερα, στις 4 Ιουνίου του1952, η Εύα Πάλμερ υπέστη καρδιακή προσβολή ενώ παρακολουθούσε στους Δελφούς τον «Προμηθέα Δεσμώτη». Τάφηκε δίπλα στον Άγγελο Σικελιανό στους Δελφούς.

Ο Σικελιανός στην κηδεία του Παλαμά (28 Φεβρ. 1943). Πρώτη σειρά από αριστερά: Σπ. Μελάς, Μαρίκα Κοτοπούλη, Αγγ. Σικελιανός, Μιχ. Μαντούδης (δ/ντής Γραμμάτων υπ. Παιδείας). Μεταξύ Σικελιανού και Μαντούδη διακρίνεται ο Ηλίας Βενέζης (Φωτ.: Κ. Μεγαλοκονόμου). Πηγή: Ιστορία Στ΄ Δημοτικού (2012).

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Beaton Roderick, Eισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφρ. E. Zουργού - M. Σπανάκη, Nεφέλη, Aθήνα 1996.

• Πολίτης Λίνος, Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, MΙET, Aθήνα23 2017.

• Βαρελάς Λάμπρος κ.ά., Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία(19ος και 20ός αιώνας), EAΠ, Πάτρα 2008.

• Ιστοσελίδα Lifo.gr

• Παναγιωτάκης Γεώργιος, Νίκος Καζαντζάκης, Η μορφή και το έργο του, Εκδ. Τυποκρέτα, Κρήτη 2001

• Ιστοσελίδα Poets-radio.net

• Ιστοσελίδα, Searchculture.gr

• Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, www.greek-language.gr