Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου κι “Ο Όρκος” του Γεράσιμου Μαρκορά

Τον Νοέμβριο του 1866 το Αρκάδι συγκίνησε όλη την ανθρωπότητα πρωταγωνιστώντας στην κορυφαία πράξη του απελευθερωτικού αγώνα των Κρητών. Έγινε παντοτινό σύμβολο ηρωισμού και θυσίας κι έμεινε για πάντα στις μνήμες των Ελλήνων ως το σημαντικότερο επεισόδιο της Κρητικής Επανάστασης του 1866.

Η καταπίεση και η κακοδιοίκηση των Οθωμανών, ώθησε τους Κρητικούς να αποστείλουν τον Μάιο του 1866 αιτήματα στον Σουλτάνο για σεβασμό της θρησκείας τους, ανακούφιση απ’ τη αβασταχτη φορολογία, ελευθερία στην εκλογή των δημογερόντων και μέτρα για οικονομική ανάπτυξη.

Παράλληλα, απέστειλαν υπόμνημα προς Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία, καλώντας τους να ενεργήσουν είτε για ένωση με την Ελλάδα ή να μεσολαβήσουν στη χορήγηση από τον Σουλτάνο «Οργανικού Νόμου». Η μόνη που ανταποκρίθηκε ήταν η Ρωσία, χάρη στους υποπροξένους του νησιού, όμως η βοήθειά της δεν ήταν αρκετή και ο Σουλτάνος απέρριψε τα αιτήματα. Έτσι οι Κρητικοί με το σύνθημα «Ένωσις ή Θάνατος», αποφάσισαν να ξεσηκωθούν υψώνοντας τη σημαία της Επανάστασης στις 21 Αυγούστου του 1866. Στην κυρίως Ελλάδα, παρότι η ηγεσία είχε δηλώσει ουδετερότητα, συγκροτήθηκαν άμεσα ομάδες εθελοντών, ενισχύοντας τους Κρητικούς, με χρήματα, τρόφιμα κι εφόδια.

Ο Σουλτάνος προέβη σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην ευρύτερη περιοχή των Χανίων και του Ρεθύμνου ώσπου κατέληξε στη Μονή Αρκαδίου που εκτός από έδρα της επαναστατικής επιτροπής, ήταν αποθήκη εφοδίων και καταφύγιο των χριστιανών.

Στις 6 Νοεμβρίου15.000 άνδρες (Τούρκοι, Αλβανοί, Αιγύπτιοι και Τουρκοκρητικοί) με ισχυρό πυροβολικό και με επικεφαλής τον Μουσταφά Πασά, ξεκίνησαν την πολιορκία του μοναστηριού που στέγαζε μονάχα 250 άτομα ικανά να πολεμήσουν (και 716 γυναικόπαιδα και ανήμπορους). Επικεφαλής των αγωνιστών ήταν ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Δημακόπουλος και ο ηγούμενος της Μονής, Γαβριήλ.

Παρόλα αυτά οι πολιορκημένοι αρνήθηκαν να παραδοθούν και οι Οθωμανοί προχώρησαν σε λυσσαλέες επιθέσεις χωρίς όμως αποτέλεσμα. Χρειάστηκαν επιπλέον ενισχύσεις καθώς και ένα μεγάλο πυροβόλο που μεταφέρθηκε απ’ το Ρέθυμνο, και που οι βολές του γκρέμισαν την επόμενη μέρα το δυτικό τείχος της Μονής. Τότε εισέβαλαν οι Οθωμανοί στο μοναστήρι κι άρχισαν τη μεγάλη σφαγή.

Η τελευταία πράξη του δράματος γράφτηκε στη μπαρουταποθήκη της Μονής, που οι Έλληνες αγωνιστές αποφάσισαν να ανατινάξουν προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών, αλλά να τους πάρουν μαζί τους στο θάνατο. Όσους Έλληνες γλύτωσαν, τους κατέσφαξαν κατόπιν οι Οθωμανοί, οι οποίοι λεηλάτησαν τα ιερά κειμήλια και έκαψαν τον ναό.

Ο Γεράσιμος Μαρκοράς (1826 –1911)

Ο τύπος όλου του κόσμου έγραψε για τον ηγούμενο Γαβριήλ κι ο Γεράσιμος Μαρκοράς αθανατοποίησε τις στιγμές με το μακρόπνοο τραγούδι του, “Ο Όρκος”. Απ’ αυτόν, παρακινήθηκαν πολλοί τεχνίτες του χρωστήρα, και μας έδωσαν πανέμορφους πίνακες. Θαυμασμός στον ηρωισμό, και στις μεγάλες αποφάσεις, ξεχύνεται μέσα από τους στίχους.

Η κεντρική ιδέα του ποιήματος: Δεν υπάρχει τίποτε πιο όμορφο από την ελευθερία της πατρίδας και το χρέος μας σ’ αυτήν. Ακόμα κι ο όρκος πίστης στα αγαπημένα μας πρόσωπα υποχωρεί μπροστά τους.

Ο Παλαμάς κρίνοντας τον Όρκο στα «πρώτα κριτικά» το 1913, είπε «ως μίαν θαυμαστήν συγχώνευσιν και συμπλήρωσις του Κρητικού και των Ελεύθερων πολιορκημένων του Σολωμού, είναι το “Άσμα Ασμάτων” του σύγχρονου ηρωισμού.

Ο Όρκος, του Γεράσιμου Μαρκορά, πρωτοδημοσιεύτηκε στην Κέρκυρα, το 1875, και το θέμα του αντλήθηκε από την Κρητική επανάσταση. Η υπόθεση κινείται γύρω από ένα ζευγάρι ερωτευμένων, με φόντο την ανατίναξη της μονής Αρκαδίου, μία από τις ηρωικότερες πράξεις του Αγώνα, η οποία είχε προκαλέσει το θαυμασμό, της κοινής γνώμης:

Μια Κρητικοπούλα, η Ευδοκία, πείθεται από τον αρραβωνιαστικό της, τον Μάνθο, να φύγει από την Κρήτη για να σωθεί, αφού της δίνει όρκο πως μια μέρα θα ξανασυναντηθούν, για να στεφανωθούν.

Στην πρώτη ενότητα του έπους έχουμε δύο σκηνές που περιγράφουν την προπαρασκευή της ανατίναξης:

Το ποίημα ξεκινά με μία πολυπρόσωπη σκηνή όπου όλοι οι αγωνιστές συναγμένοι, ακούνε από τα χείλη του καλόγερου τη μεγάλη παραγγελιά. Πρέπει ν’ αδειάσουν το μοναστήρι από τα γυναικόπαιδα, τους γέρους και τους ανήμπορους, και οι πολεμιστές έτοιμοι για μάχη να βγουν από την πίσω πόρτα.

Εκείνοι διαισθάνονται την απόφασή του, και σχεδόν διακονεύουν τη δόξα. Η απόφαση του καλόγερου είναι αμετάκλητη, όπως φαίνεται από την έντονη προστακτική «Τρεχάτε».

Στη δεύτερη σκηνή ξεχωρίζουν οι δυο κεντρικοί ήρωες του έπους. Ο καλόγερος κι ο Μάνθος, ενώ προς το τέλος της αρχίζει να διαφαίνεται η ηρωική πράξη, στο Αρκάδι.

Ο πόθος όλων να πεθάνουν ελεύθεροι, με παρηγοριά τους την πεθυμιά για τη δόξα είναι ιδιαίτερα συγκινητικός και παραπέμπει στην καλβική σκέψη, «Έσφαλεν ο την δόξαν ονομάσας ματαίαν».

Η πρώτη σκηνή της 2ης ενότητας του έπους, μας δίνει την εικόνα των δυο ανθρώπων που ημιθανείς, προσπαθούν να πιαστούν από τη ζωή και να επιφέρουν όσες καταστροφές μπορούν στους εχθρούς τους.

Ο Μάνθος κλονίζεται από τον πόθο του για τη ζωή και την Ευδοκία, και τον γυροφέρνει η υποχώρηση μπροστά στη θυσία. Τη στιγμή όμως που είναι έτοιμος να καμφθεί, μπροστά στα ανθρώπινα γητέματα της ζωής, μια και μόνη ματιά προς τον καλόγερο, τον αφήνει άναυδο. Βλέπει στη φιγούρα του Γαβριήλ που συμβολίζει το Χρέος, την επιταγή της Πατρίδας: Πέφτουμε εμείς, το έργο μας για την πατρίδα μένει. Αυτή η ματιά ήταν αρκετή για να τον συνεφέρει και να αρχίσει την πάλη για τη μεγάλη αποστολή.

Στη 2η σκηνή που είναι πολυπρόσωπη, οι Τούρκοι εισβάλλουν στο ξακουστό μοναστήρι του Αρκαδίου. Ο Μαρκοράς περιγράφει ολοζώντανα την ανατίναξη της μονής και το ψυχικό σφρίγος των ανθρώπων που αποφασίζουν να πεθάνουν με τέτοιο θάνατο, μπροστά στο φάσμα της σκλαβιάς. Νεκροί ναι, ηττημένοι όμως όχι. Ο θάνατος τους χαρίζει την εσωτερική ελευθερία έναντι της σκλαβιάς που τους περίμενε, κι η δόξα τους αγκαλιάζει.

Όταν το κρητικό κίνημα έχει πλέον καταπνιγεί, η Ευδοκία επιστρέφει στην Κρήτη για να βρει τον αρραβωνιαστικό της έχοντας τον όρκο του στο μυαλό της ως μοναδική της ελπίδα. Το παλικάρι όμως, είχε την τύχη των συμπολεμιστών του, στο θρυλικό Αρκάδι.

Στα ερείπια του μοναστηριού, μια νύχτα, ανταμώνει το φάντασμά του που ανέβηκε από τον άλλο κόσμο, για να την πάρει μαζί του, ώστε να μην παραβιάσει όρκο που της έδωσε όταν ζούσε. Της διηγείται όσα συνέβησαν κατά τη δραματική ανατίναξη, κι η Ευδοκία πεθαίνει από τη θλίψη της.

Η φιλική σχέση και η επίδραση του Διονυσίου Σολωμού, στην ποιητική πορεία του Γεράσιμου Μαρκορά, καθώς και η συμβολή του δεύτερου, στη μελέτη και τη διάδοση του έργου του δασκάλου του, τον κατέταξε, σε έναν από τους σημαντικότερους σολωμικούς ποιητές. Στον Όρκο ο Μαρκοράς, ακολουθεί τα χνάρια του Σολωμού, με την αλληλενέργεια θεμάτων, έρωτα και θανάτου, με την σολωμική ελευθερία που επιλέγει τη συμμαχία θρησκείας και αγνότητας, εναντίον των δυνάμεων της φύσης, αλλά και την επτανησιακή θεματική τριλογία, θρησκεία-πατρίδα-θάνατος, μεμονωμένα ή συνδυαστικά, καθώς και τα ζεύγη αντιθέσεων της σολωμικής ποίησης (ελευθερία-φύση, θρησκεία-θάνατος).

Ο κρητικός απελευθερωτικός αγώνας, αντιπαραβάλλεται στις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης, όπως ο αγώνας των πολιορκημένων Μεσολογγιτών απέναντι στα όποια φυσικά εμπόδια (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, του Σολωμού), αναδεικνύοντας το ηθικό μεγαλείο των αντιστεκόμενων αγωνιστών που θυσιάζονται συνειδητά.

Στον στίχο “Ὡς τ’ Ἀρχαγγέλου ἡ σάλπιγγα τοὺς πεθαμένους κράξῃ) συναντάμε τον συνδυασμό θρησκείας και  θανάτου ενώ στον στίχο “Ὅπου ὁ Σταυρὸς νικήθηκε τοῦ Τούρκου ἀπὸ τ’ ἀστέρι” στη λέξη «Σταυρός», ταυτίζονται οι ιδιότητες του πατριώτη και του χριστιανού.

Ο Όρκος είναι επικολυρικό ποίημα, με δεκαπεντασύλλαβο δίστιχο που ομοιοκαταληκτεί, σε μέτρο ανάλογο, του Κρητικού και των Ελεύθερων Πολιορκημένων, του Διονυσίου Σολωμού. Θα μπορούσε μάλιστα να αποτελέσει, την ολοκλήρωση του επικολυρικού συνθέματος, Ο Κρητικός, καθώς τα δύο ποιήματα έχουν κοινή κατεύθυνση, στην παράδοση της κρητικής λογοτεχνίας, και 15σύλλαβο στίχο.

Αμφότερα, έχουν εμφανή επίδραση του ρομαντισμού, μέσω της ανάδειξης του λαϊκού στοιχείου, του ψυχικού διχασμού, και του ονειροπολήματος, που πλαισιώνεται με όμορφα τοπία, και φυσικές απεικονίσεις. Και τα δύο έργα, είναι προσηλωμένα στους κρητικούς απελευθερωτικούς αγώνες, και στη φιλοπατρία, ενώ η άφιξη των ηρώων στον προορισμό τους, τους οδηγεί στη συνειδητοποίηση του θανάτου, των αγαπημένων τους. Τα έργα μοιάζουν και μορφολογικά, καθώς δεν ακολουθούν παρατακτική σύνδεση, αλλά αποτελούν μέλη ενιαίου σώματος, τα οποία διέπει μια κεντρική αρχή.

Ο « Όρκος» του Μαρκορά, διακατέχεται από μορφική τελειότητα, σε γλώσσα με στοιχεία της επτανησιακής παράδοσης, ενώ συνδυάζει την αβρότητα με τη γενναιότητα.

Οι στίχοι του είναι καλοδουλεμένοι, κρουστοί, και σύνθετα αρμονικοί, πότε αρρενωπά τραχείς, και πότε θηλυκά τρυφεροί, όπως και οι δύο κεντρικοί ήρωες του ποιήματος, ενώ μέσω των αισθητικών μέσων της τέλειας έκφρασης και της εξιδανίκευσης των γυναικών, στο θρήνο τους συμπάσχουν ακόμα κι οι άγγελοι (Ἄχ! γιὰ τὴν ἔρμη τους χαρὰ κ’ οἱ ἀγγέλοι θὰ δακρύσουν!).

Τα αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα των ηρώων, εναρμονίζονται μέσω της ηρεμίας της περιγραφής, και αποτυπώνοντας μια ιδεαλιστική ποίηση, κι έναν ήπιο ρομαντισμό, ανακουφίζουν τον πόνο με την προσδοκία της ανάκαμψης.

Η συμβολή του Ολοκαύτωματος του Αρκαδίου, όπως συνέβη και με την σφαγή της Χίου, την καταστροφή των Ψαρών και την Έξοδο του Μεσολογγίου, συγκλόνησε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο και οδήγησε σε νέο κύμα φιλελληνισμού.

Το Αρκάδι που έχει χαρακτηριστεί απ’ την UNESCO ως Ευρωπαϊκό Μνημείο Ελευθερίας.

Ο Σουλτάνος αφενός δεν μπόρεσε να υποτάξει ολοκληρωτικά τους χριστιανούς της Κρήτης, κι αφετέρου υπό την πίεση των Μεγάλων Δυνάμεων αναγκάστηκε τον Φεβρουάριο του 1868, να παραχωρήσει τον πολυπόθητο «Οργανικό Νόμο» παραχωρώντας προνόμια στους χριστιανούς και ημιαυτονομία στο νησί. Η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα όμως δεν θα ερχόταν πριν το 1912.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Beaton Roderick, Eισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφρ. E. Zουργού - M. Σπανάκη, Nεφέλη, Aθήνα 1996.

• Βαρελάς Λάμπρος κ.ά.,Nεότερη Eλληνική Λογοτεχνία(19ος και 20ός αιώνας), EAΠ, Πάτρα, 2008.

• Πολίτης Λίνος, Iστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Mορφωτικό Ιδρυμα Eθνικής Tραπέζης, Aθήνα, 2017.

• CreteWoman.gr, 8 Νοεμβρίου 1866 - Το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου

• Timesnews.gr- Ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου (1866)

• Η Ελαιογραφία του εξωφύλλου είναι πίνακας του Ιταλού ζωγράφου Τζουζέπε Γκαττέρι (1829-1884)

• Ολόκληρο το ποίημα: Βικιθήκη, https://el.wikisource.org/wiki/%CE%9F_%CE%8C%CF%81%CE%BA%CE%BF%CF%82