Εθνικός Διχασμός και Εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920.
Αριστερά, συγκεντρωμένοι οπαδοί του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη στις 6 Μαΐου του 1917 και δεξιά οπαδοί του Κωνσταντίνου στη Βέρνη της Ελβετίας στις 21 Μαΐου 1917.
Η δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα ήταν για την Ελλάδα μια ασταθής περίοδος συνεχών πολιτικών ανακατατάξεων με φόντο τους Βαλκανικούς πολέμους έως το 1913, και του Α' Παγκοσμίου πολέμου που ακολούθησε ένα χρόνο αργότερα (1914), μέχρι την ανακωχή τον Σεπτέμβριο του 1918. Στην Ευρώπη, από την αρχή του ίδιου αιώνα, τα κράτη είχαν διαιρεθεί σε δυο αντίπαλες παρατάξεις: την Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), και τις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία).
Τα δυο αυτά αντίμαχα στρατόπεδα είχαν τις αντίστοιχες επιρροές στον πολιτικό κόσμο της Ελλάδας. Το κόμμα των Φιλελευθέρων, υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, υποστήριζε την Αντάντ (Entente) και τους επεκτατικούς προγραμματισμούς της, ενώ το κόμμα των Εθνικοφρόνων, που αντιπροσωπευόταν από τον κόσμο της συντηρητικής «Παλαιάς Ελλάδας» και τον βασιλιά Κωνσταντίνο, υποστήριζε τις Κεντρικές δυνάμεις.
Με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου οι δύο πολιτικές παρατάξεις της Ελλάδας ήρθαν σε αντιπαράθεση σχετικά με την συμμετοχή ή όχι, στον πόλεμο. Ο γερμανόφιλος βασιλιάς υποστήριξε την ουδετερότητα ενώ ο Βενιζέλος, που διατελούσε τότε πρωθυπουργός, επέμενε στην αναγκαιότητα συμμετοχής του ελληνικού κράτους στο πλευρό της Αντάντ. Αυτή η διαφωνία εκφράστηκε ως Εθνικός Διχασμός.
Η επανεκλογή του Βενιζέλου με μεγάλη πλειοψηφία στις εκλογές του Μαΐου του 1915 (αμέσως μετά την παραίτησή του λόγω της επιμονής του Κωνσταντίνου να μην συνδράμουν τους Συμμάχους στον πόλεμο), ενίσχυσε την θέση του τόσο, ώστε να επιτρέψει αυτοβούλως στα πλοία της Αντάντ να αποβιβάσουν στρατεύματα στην Θεσσαλονίκη προς βοήθεια της Σερβίας που μαχόταν με τη Βουλγαρία.
Ο βασιλιάς αντέδρασε αρνητικά σε αυτή την ενέργεια του πρωθυπουργού, υποχρεώνοντάς τον για ακόμα μια παραίτηση. Η επόμενη κυβέρνηση που διόρισε ο βασιλιάς δεν έτυχε θερμής αποδοχής από το λαό και ορίστηκαν και πάλι εκλογές τον Δεκέμβριο του 1915 όπου το Κόμμα των Φιλελευθέρων δεν συμμετείχε εις ένδειξη διαμαρτυρίας για την δεύτερη αντισυνταγματική διάλυση της βουλής.
περισσοτερα για τη διαμαχη βενιζελου-κωνσταντινου, εδω: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/venizelos-konstantinos
Ο σωρός με τις πέτρες από το Ανάθεμα του Βενιζέλου και σχετικά δημοσιεύματα του τύπου της εποχής
Ωστόσο, αυτή η εξέλιξη δεν συνέφερε την Αντάντ που με το πρόσχημα της υπεύθυνης δύναμης για την πολιτική σταθερότητα της Ελλάδας, ανέλαβε να εξομαλύνει την έκρυθμη αυτή κατάσταση.Υποχρέωσε τον Κωνσταντίνο να διαλύσει την βουλή, και να κηρύξει γενική αποστράτευση με την ολοκλήρωση της οποίας θα διεξάγονταν νέες εκλογές στις 16/9/1916 με την συμμετοχή όλων των κομμάτων. Η αποστράτευση δεν εξελίχτηκε ομαλά και οι ανεξέλεγκτες αντιδράσεις επέφεραν την ματαίωση των εκλογών.
Μέσα σε αυτό το κλίμα ο Βενιζέλος μεταβαίνει με τους συνεργάτες του στα Χανιά όπου συγκροτεί την «Προσωρινή Κυβέρνηση του Βασιλείου της Ελλάδας» της οποίας η έδρα σύντομα μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη, με πρώτη μέριμνα την συγκρότηση στρατού που θα συντρέξει τους συμμάχους στο Μακεδονικό μέτωπο. Η Ελλάδα πολιτικά διασπάται σε δυο κυβερνήσεις: το «Κράτος» του Κωνσταντίνου και το «Έθνος» του Βενιζέλου που γεωγραφικά προσδιορίζονται ως «κράτος των Αθηνών» και «κράτος της Θεσσαλονίκης».
Δυο μήνες αργότερα, η ρήξη του Κωνσταντίνου με τους Γάλλους καταλήγει σε ανταλλαγή πυρών με σοβαρές απώλειες για τους συμμάχους και ξεσπούν τα Νοεμβριανά*. Σε αντίποινα η Αντάντ αναγνωρίζει το κράτος της Θεσσαλονίκης και επιβάλλει ναυτικό αποκλεισμό στην πόλη της Αθήνας, γεγονός που οδήγησε στον αναθεματισμό του Βενιζέλου στο Πεδίον του Άρεως με την πρωτοστασία του Μητροπολίτη Αθηνών. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αξίωσαν την παραίτηση του Κωνσταντίνου, ο οποίος τελικά αναχώρησε από την Ελλάδα ορίζοντας τον δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο, ως τοποτηρητή.
Γάλλοι στρατιώτες της Αντάντ στη Γαλάτιστα στις 2.4.1916.
*Οι βασιλόφρονες μέσα σε ένα κλίμα ξέφρενου πανηγυρισμού επιδόθηκαν αδιακρίτως σε διώξεις και δολοφονίες των Βενιζελικών της Αθήνας και άλλων περιοχών, με πρωτοφανή βία. Βίαιη επιστράτευση, κακοποιήσεις και εκτελέσεις αντιπάλων από φιλοβενιζελικεσ παρακρατικές ομάδες πολιτών ήταν συχνά φαινόμενα την ιδια περιοδο και στη Βόρεια Ελλάδα.
Η Ελλάδα επανενώθηκε τον Ιούνιο του 1917, όταν Βενιζέλος, υπό την προστασία του γαλλικού στρατού, επέστρεψε στην Αθήνα, ενώ επανέφερε την βουλή του 1915, την επονομαζόμενη και «βουλή των Λαζάρων», δεσμευόμενος να προκηρύξει εκλογές αμέσως μετά τον τερματισμό του πολέμου.
Παρά τις οικονομικές δυσκολίες και τις αντιδράσεις, η κυβέρνηση κατάφερε να συγκροτήσει αξιόμαχο στρατιωτικό σώμα που πολέμησε με επιτυχία στο πλευρό της Αντάντ κι έτσι κατά την διαπραγμάτευση της ειρήνης ο Βενιζέλος ήταν σε θέση να διεκδικήσει ως αντάλλαγμα ελληνικά εδάφη. Το γεγονός ότι καθυστέρησε να συμβάλλει στον πόλεμο οδήγησε τον Βενιζέλο στην απόφαση συμμετοχής και στον πόλεμο κατά των Μπολσεβίκων. Αυτή η ενέργεια διασφάλισε τη συγκατάθεση των συμμαχικών δυνάμεων για την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, που πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 1919.
Η Συνθήκη των Σεβρών (Αύγουστος 1920) δικαίωσε τις βενιζελικές προσδοκίες για μια «Μείζονα Ελλάδα», στην οποία πλέον ανήκε η Ανατολική και Δυτική Θράκη, τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, ενώ επισημοποιήθηκε η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αιγαίου. Η Σμύρνη, με ένα μεγάλο τμήμα της ενδοχώρας της, ετέθη υπό ελληνική διοίκηση για μια πενταετία με τη λήξη της οποίας θα μπορούσε, κατόπιν δημοψηφίσματος, να προσαρτηθεί στην Ελλάδα.
Με την υπογραφή της Συνθήκης της Ειρήνης (Σεβρών) σήμανε και επισήμως το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στο οποίο ο Βενιζέλος είχε οριοθετήσει χρονικά την διεξαγωγή εκλογών, που ορίστηκαν την 1η Νοεμβρίου (14η με το νέο ημερολόγιο). Αμέσως μετά άρθηκε ο στρατιωτικός νόμος και η λογοκρισία, ενώ πριν διαλυθεί οριστικά η βουλή των Λαζάρων υπεβλήθησαν σημαντικά νομοσχέδια, όπως η αγροτική μεταρρύθμιση και μια σειρά φιλεργατικών νόμων.
Οι Φιλελεύθεροι δεν απέρριψαν τον θεσμό της βασιλείας, δεσμεύτηκαν όμως για την αναθεώρηση του Συντάγματος από την επόμενη βουλή, που θα στόχευε στον περιορισμό των εξουσιών του βασιλιά. Αντιτάσσονταν στις στρατιωτικές πρωτοβουλίες του Στέμματος και στην ανάμιξη του στην εξωτερική πολιτική για την οποία, κατά τους βενιζελικούς, υπεύθυνες ήταν οι εκάστοτε κυβερνήσεις. Ο βασιλιάς, εκτιμούσαν, θα έπρεπε να συμβολίζει την ενότητα του κράτους κι όχι να παρεμβάλλεται στην πολιτική, πόσο μάλλον να ηγείται μιας κομματικής παράταξης.
Ως «Βουλή των Λαζάρων» αναφέρεται σκωπτικά το Σώμα της Βουλής των Ελλήνων που σχηματίσθηκε παράτυπα τον Ιούλιο του 1917 με διάταγμα που προώθησε ο Ελ. Βενιζέλος, «νεκρανασταίνοντας» την προηγούμενη Βουλή, του 1915.
Τα επιτεύγματα της βουλής των Λαζάρων, η μέριμνα για τους πρόσφυγες στη Δυτ. Θράκη και Ανατ. Μακεδονία και κυρίως ο θρίαμβος της συνθήκης των Σεβρών, που απεδόθη στον Βενιζέλο, καλλιέργησαν κλίμα μεγάλης αισιοδοξίας στους Φιλελεύθερους σχετικά με την λαϊκή αποδοχή της αλυτρωτικής πολιτικής και την πραγμάτωση του οράματος της «Μεγάλης Ελλάδας».
Παρότι η συνθήκη των Σεβρών, με την οποία οι αλύτρωτες περιοχές θα ανήκαν νόμιμα στην Ελλάδα, δεν είχε επικυρωθεί, ο Βενιζέλος, μέσω της βουλής των Λαζάρων, τροποποίησε τον εκλογικό νόμο με τον οποίο μπορούσαν να ψηφίσουν (με ψηφοδέλτιο και όχι με το καθιερωμένο σφαιρίδιο), οι στρατιωτικοί εκεί όπου υπηρετούσαν, αλλά και οι κάτοικοι της Θράκης.
Η αντίπαλη παράταξη των Εθνικοφρόνων, φρόντισε εγκαίρως να ενισχύσει το κόμμα της με προσάρτηση μικρότερων αντιπολιτευτικών ενώσεων, προκύπτοντας έτσι το «Συμβούλιο της Συνεργαζόμενης Αντιπολιτεύσεως», ενώ παράλληλα οργάνωσε τους «Λαϊκούς Πολιτικούς Συλλόγους». Ο Γούναρης από τον τόπο εξορίας του, τη Ρώμη, διεμήνυε ότι «δεν πρόκειται αγών μιας πολιτικής οργανώσεως εναντίον άλλης τοιαύτης. Πρόκειται αγών ενός λαού κατά των τυράννων του».
Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στη Γαλλία, δύο ημέρες μετά το Συνέδριο της Ειρήνης και η δολοφονία, αμέσως μετά, του αντιβενιζελικού Ίωνα Δραγούμη στην Αθήνα, ως αντίποινα (Ιουλιανά), δημιούργησε ένα κλίμα τρομοκρατικό το οποίο εκμεταλλεύτηκαν οι αντίπαλοι στρέφοντας την κοινή γνώμη ενάντια στο καθεστώς των Φιλελευθέρων. Μετά από αυτό ο Γούναρης επιστρέφει στην Ελλάδα και αναλαμβάνει προεκλογική εκστρατεία. Πρώτη του ενέργεια ήταν να συγχωνεύσει τους Λαϊκούς Συλλόγους στο κόμμα, το οποίο μετονόμασε σε «Λαϊκόν».
Η απαγόρευση ελεύθερης έκφρασης που είχε επιβάλλει ο στρατιωτικός νόμος του Βενιζέλου, βοήθησε την αντιπολίτευση να οργανώσει την προεκλογική της εκστρατεία υπογείως, ώστε οι αντίπαλοι να μην αντιληφθούν εγκαίρως το εύρος της απόκλισης, και να μην λάβουν τα κατάλληλα μέτρα.
Η συντριπτική ήττα των Φιλελευθέρων απετέλεσε έκπληξη για το κόμμα, τους ξένους αναλυτές και τους διπλωμάτες, ακόμα και για τους νικητές. Στην εκλογική περιφέρεια της Παλαιάς Ελλάδας όπου στις εκλογές του 1915 ο Βενιζέλος είχε κερδίσει 128 έδρες έναντι 56 των αντιπάλων του, κέρδισε μόλις 6 (έγκυρες) όταν οι αντιβενιζελικοί συγκέντρωσαν 178 έδρες.
Γελοιογραφία της εποχής σχετική με τις εκλογές του 1920: Ο Έλληνας επιλέγει στον Ελ. Βενιζέλο και τον Δ. Γούναρη, ενώ από πάνω του καραδοκεί ο πόλεμος.
Στην Αττικοβοιωτία όπου ο Βενιζέλος είχε θέσει υποψηφιότητα δεν κατάφερε να εκλεγεί ούτε ως βουλευτής, αφού οι αντίπαλοι συγκέντρωσαν ποσοστό κατά μέσο όρο 56%. Στην κεντρική και δυτική Μακεδονία κέρδισαν το σύνολο των εδρών (52) με ποσοστό 64%. Ακόμα και στην Κρήτη, τη γενέτειρα του Βενιζέλου, οι αντιβενιζελικοί πέτυχαν ποσοστό 37,5%. Συνολικά στις 369 έδρες της βουλής, οι επικρατήσαντες εξασφάλισαν τις 249.
Η συνεχιζόμενη επιστράτευση, η βαριά φορολογία και τα δάνεια για στρατιωτικούς εξοπλισμούς, που επιβάρυναν κυρίως τη μικροαστική τάξη και τους αγρότες της Παλαιάς Ελλάδας, ήταν μερικοί από τους λόγους στους οποίους αποδίδεται η εκλογική συμπεριφορά αυτής της μερίδας των πολιτών. Η προτίμησή τους για ανάπτυξη με πιο αργούς ρυθμούς, εντός των υπαρχόντων συνόρων και με ημέτερους πόρους, δεν συνέκλινε με την ομογενοποίηση με άλλους πληθυσμούς. Για τον ίδιο λόγο και οι κάτοικοι των Νέων Χωρών, υπερψήφισαν τους Αντιβενιζελικούς.
Καταλυτικός παράγοντας υπήρξε επίσης ο αποκλεισμός της Αθήνας από την Αντάντ, ο οποίος επέφερε ελλείψεις ειδών πρώτης ανάγκης αλλά και εμφάνιση ασθενειών. Τη βενιζελική πολιτική, καταψήφισε ακόμα και η εργατική τάξη, παρά τα ευνοϊκά μέτρα που η κυβέρνηση είχε εισαγάγει στη βουλή για βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την ίδρυση της ΓΣΕΕ*. Μια από τις παραμέτρους που επίσης επηρέασε το εκλογικό αποτέλεσμα ήταν και ο τοπικισμός, με τις αντιπάθειες ανάμεσα σε Κρήτη και Παλαιά Ελλάδα να έχουν οξυνθεί λόγω της αμείλικτης κρητικής χωροφυλακής στην οποία η κυβέρνηση του Βενιζέλου είχε εμπιστευτεί την ασφάλειά της.
*Προς ενίσχυση της διαπραγματευτικής θέσης του στο εξωτερικό, ο Βενιζέλος ενοποίησε το εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα ιδρύοντας την ΓΣΕΕ
Ο βασιλιάς Αλέξανδρος ο οποίος πέθανε στα 27 του μόλις έτη, εξαιτίας της σηψαιμίας που του προκάλεσε δάγκωμα πιθήκου, στις 12 Οκτωβρίου του 1920.
Ωστόσο σε αυτές τις εκλογές εκδηλώθηκε και η ταξική σύγκρουση του Διχασμού.Το κόμμα των Φιλελευθέρων θεωρείτο κατ’ εξοχήν κόμμα της προοδευτικής αστικής τάξης της Ελλάδας, αλλά και της Διασποράς, γι’ αυτόν τον λόγο είχε την υποστήριξη και των μικροεπαγγελματιών, που προέβλεπαν να επωφελούνται από μια διεύρυνση της επιχειρηματικότητας. Απεναντίας, ο πλουτισμός των μεγαλοεπιχειρηματιών ξένιζε τους αστούς κρατικοδίαιτους της Παλαιάς Ελλάδας κι έβλεπαν στο πρόσωπο του έκπτωτου Κωνσταντίνου μια παλιά παραδοσιακή και συντηρητική διακυβέρνηση.
Η συγκυρία δε του κενού θρόνου μετά τον απροσδόκητο θάνατο του Αλεξάνδρου παραμονές των εκλογών, έριξε το κέντρο βάρους στην επιλογή των ψηφοφόρων, στην επιστροφή ή όχι, του Κωνσταντίνου. Η λαϊκή ετυμηγορία καταξίωσε το σύνθημα μιας «μικράς αλλά εντίμου Ελλάδας» της αντιβενιζελικής προπαγάνδας και παραγκώνισε την «Μείζονα Ελλάδα των δυο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» του Βενιζέλου. Ως προς τούτο, το φλέγον ζήτημα της αποστράτευσης, αν και δεν ετέθη ευθέως στις προεκλογικές εξαγγελίες των αντιβενιζελικών, θεωρείτο διευθετημένο από τους οπαδούς τους.
Για τον βασιλια αλεξανδρο α’ και τον θανατο του πληροφοριες εδω: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/alexandros-a
Σκωπτική εικόνα σε αντιβενιζελική εφημερίδα της εποχής που αναγγέλλει τον θάνατο του Βενιζελισμού
Η εγκαθίδρυση της προσωρινής κυβέρνησης του Βενιζέλου, με την επιβολή στρατιωτικού νόμου και με την παρέμβαση της Αντάντ μετά τα Νοεμβριανά, δημιούργησε ένα κλίμα έντονης δυσφορίας στον λαό, που η Συνθήκη των Σεβρών δεν κατάφερε να ισορροπήσει.
Η βενιζελική παράταξη επαναπαυμένη στις δάφνες της, δεν αντελήφθη εγκαίρως την διαρροή του μεγαλύτερου όγκου του εκλογικού σώματος προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο ελληνικός λαός του Μεσοπολέμου ψήφισε κατά την εκλογική αναμέτρηση της 1ης Νοεμβρίου του 1920 κουβαλώντας όλα τα κοινωνικοπολιτικά κατάλοιπα του Διχασμού.
Ο Βενιζέλος παρά την επεκτατική του πολιτική και πριν την ήττα του, διέβλεπε την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού και της δυναμικής του Κεμάλ, αλλά και την απροθυμία των Συμμάχων (χωρίς την βοήθεια των οποίων η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να ανταπεξέλθει στη Μ.Ασία) να αντιπαραταχθούν σ’ αυτή την νέα τάξη πραγμάτων που αναδυόταν στην Τουρκία. Εξ άλλου είχαν προκύψει νέα πολιτικά συμφέροντα στους κόλπους της Αντάντ κι όλα έκλιναν προς την επαναδιαπραγμάτευση της Συνθήκης των Σεβρών. Μιας συνθήκης που χαρακτηρίστηκε «μάταιη» καθότι ουδέποτε αναγνωρίστηκε από τα κράτη που την είχαν υπογράψει.
Ο χάρτης των 2 ηπείρων και των 5 θαλασσών όπως τον είχε οραματιστεί ο Ελ. Βενιζέλος
Με τα νέα διεθνή δεδομένα, η Ελλάδα κινδύνευε να χάσει οριστικά ό,τι είχε κατοχυρώσει ενώ το αποτέλεσμα των εκλογών εξυπηρετούσε τις προθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Σε αυτό το δυσμενές εξωτερικό περιβάλλον για την Ελλάδα, η τελευταία έχασε έναν εξαιρετικό διαπραγματευτή.
Η νέα κυβέρνηση στην προσπάθεια της να αποδείξει ότι μπορεί να τα καταφέρει εξ ίσου καλά με τον Βενιζέλο και να αποφύγει το ενδεχόμενο ανάκλησης του «τυράννου», αντιπαρήλθε τους κινδύνους και παρά τις προσδοκίες του λαού, συνέχισε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία. Τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια για τον ελληνικό στρατό. Ο τραγικός απολογισμός είναι η Μικρασιατική καταστροφή του 1922, η οποία σήμανε και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας.
Η συνθήκη της Λωζάνης που ακολούθησε συρρίκνωσε τα σύνορα της Ελλάδας, ενώ η ανταλλαγή πληθυσμών που επεβλήθη άλλαξε εκ θεμελίων την κοινωνική, πολιτική και οικονομική φυσιογνωμία της χώρας.
Κείμενο: Ευαγγελία Σ. Κυπριωτάκη
Πηγές:
Γιαννουλόπουλος Ιωάν, «Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 και η επάνοδος του Κωνσταντίνου», Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΕ’, Εκδοτική Αθηνών, 1977.
Μαυρέας Κ, κ.ά., «Ελληνική Ιστορία», τ. Γ΄, «Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία», ΕΑΠ, Πάτρα 1999.
Μαυρογορδάτος Γ, «Οι πολιτικές εξελίξεις», στο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ. 6ος, Εκδ. Τα Νέα & Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
Μαυρογορδάτος Γ, 1915:ο Εθνικός Διχασμός, Πατάκης, Αθήνα 2015.
Μποχώτης Θ, «Εσωτερική πολιτική, 1900-1922», στο: Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονομικής ιστορίας, 1900-1940, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009.
Νικολακόπουλος Ηλ, «Οι εκλογές 1910-1920», στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του νέου ελληνισμού, 1770-2000, τ. 6ος, Εκδ.Τα Νέα & Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
Οικονόμου Ν, «Εσωτερικές, πολιτικές εξελίξεις από τον Νοέμβριο του 1918 ως τον Οκτώβριο του 1920», Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΕ’, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977.
Ποιμενικός Αυλός: http://pluton22.blogspot.com
Ριζάς Σ, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Ο Βενιζέλος, ο αντιβενιζελισμός και η Μικρά Ασία, Καστανιώτης, Αθήνα 2015.
Michael Llewellyn Smith, «The Ionian vision. Greece in Asia Minor 1919-1922», Hearst & Co, London 2002
Σακελλαρόπουλος Κ., «Η σκιά της Δύσεως. Ιστορία μιας καταστροφής», Αετός, Αθήνα, 1954.
