Κλασική αρχαιότητα και στρατιωτικοπολιτική ιδιότητα
Η υπέρτατη υποχρέωση των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας, ήταν η στρατιωτική, η οποία παραδοσιακά συνιστούσε ταυτοχρόνως οικονομική, και σωματική ικανότητα. Η πειθαρχία και η ανυποχώρητη θέση που απαιτούνταν απ’ τον οπλιτικό πόλεμο, διαμόρφωσαν την κοινωνική αντίληψη για την ορθή συμπεριφορά των άξιων ανδρών, ενώ η οπλιτική φάλαγγα και οι ρυθμίσεις Σόλωνα και Κλεισθένη καθόρισαν το σύστημα της στρατιωτικής οργάνωσης του 5ου και του 4ου αι. π.Χ.
Η γραμμή ανάμεσα στη στρατιωτική και την πολιτική οργάνωση είναι συχνά δυσδιάκριτη στην Αθήνα, ενώ στη Σπάρτη υπήρχε πλήρης ταύτιση. Η ζωή στις δύο πόλεις ήταν άμεσα εξαρτώμενη από την διεξαγωγή και τα αποτελέσματα των πολέμων, καθώς αυτά καθόριζαν την ευμάρεια ή τη δυσπραγία των πολιτών, και τη διατήρηση ή την απώλεια υπεροχής της πόλης τους, στον ελλαδικό χώρο.
Κατά την κλασική εποχή, η υπηρεσία στο στρατό, θεωρούνταν μεγάλη τιμή για Αθηναίους και Σπαρτιάτες, που ήταν πρόθυμοι να υπερασπιστούν τους θεσμούς της πόλης τους, και τη διατήρηση της υπεροχής της στον ελλαδικό χώρο. Ο θάνατος υπέρ πατρίδος, ήταν πράξη ευάρεστη, ενώ η λιποταξία, ατιμωτική, και ενώ στους πεσόντες και στους διακριθέντες στη μάχη, απονέμονταν τιμές, η αποφυγή στρατεύσεως και η λιποταξία τιμωρούνταν αυστηρά.
Τον 5ο αιώνα, στην Αθήνα, ως έκφραση του δημοκρατικού πνεύματος αλλά και προς αποτροπή της τυραννίας, η ηγεσία του στρατού έγινε συλλογική. Το αξίωμα του στρατηγού εξελίχθηκε σε σημαντικότατη αρχή, και προέκυπτε κατόπιν εκλογής. Οι στρατηγοί που εξασφάλιζαν την εμπιστοσύνη των πολιτών, μπορούσαν να εκλέγονται επί σειρά ετών, ενώ οι οικογένειες με παράδοση στην εκλογή στρατηγών, είχαν πλεονέκτημα, σε ενδεχόμενες δικαστικές διαμάχες.
Οι θήτες, συμμετέχουν επισήμως ως ναύτες, στον ισχυρό πλέον στόλο της Αθήνας, και οι στρατιωτικές υπηρεσίες, επιχορηγούνται με ημερήσια αμοιβή. Στρατεύσιμοι θεωρούνταν όλοι οι πολίτες, από δεκαοκτώ έως εξήντα ετών, βάσει καταλόγων με στοιχεία της κάθε κλάσης. Έως είκοσι ετών, περνούσαν μεταβατική περίοδο θητείας (εφηβεία), και μαζί με τους άνω των 51ος ετών, αποτελούσαν είδος εθνοφρουράς.
Οι μέτοικοι-οπλίτες, περιορίζονταν στη φρούρηση της Αττικής, ενώ οι δούλοι, χρησιμοποιούνταν σε ιδιαίτερες περιστάσεις μέχρι τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, όπου συστάθηκαν τμήματα 1.200 δούλων-τοξοτών.
Κατά τη διάρκεια των Μηδικών, στη Σπάρτη, ένα από τα αξιώματα ετήσιας θητείας, αλλά μεγάλης εξουσίας, κατείχε ο ναύαρχος, ως αρχηγός του στόλου, ενώ στην Αθήνα, μετά τα Μηδικά, περιορίζονται οι αρμοδιότητες του πολέμαρχου. Οι Αθηναίοι στρατηγοί, που εκλέγονταν ετησίως από την ανώτερη τάξη, πριν αναλάβουν καθήκοντα υποβάλλονταν σε εξέταση διαγωγής, ενώ με το πέρας της θητείας τους, σε απολογιστικό έλεγχο πεπραγμένων.
Τα καθήκοντά τους επεκτείνονταν σε ό,τι αφορούσε στη διευθέτηση πολεμικών ζητημάτων (συμπεριλαμβανομένης της εξωτερικής πολιτικής, και της φορολογίας πολεμικών αναγκών). Όφειλαν δε, να είναι δεινοί ρήτορες, προκειμένου να υπερασπιστούν τις θέσεις τους, στην Εκκλησία του δήμου.
Από τα μέσα του αιώνα, ο αθηναϊκός στρατός υιοθέτησε τους «ψιλούς», ενώ εισήχθησαν μόνιμοι θήτες-τοξότες. Ανάμεσα στα σώματα των ψιλών και των οπλιτών, υπήρχαν οι πελταστές, που αργότερα πέτυχαν σπουδαίες νίκες έναντι των Σπαρτιατών. Εκτός από τους δέκα στρατηγούς-άρχοντες, καθήκοντα ανατίθενται σε δέκα ταξίαρχους, δύο ίππαρχους και δέκα φύλαρχους, σε κλεισθένειου συστήματος οργάνωση, όσον αφορά τη στρατολογία, την επάνδρωση, τις επιστρατεύσεις και την εκλογή.
Με επικεφαλής τον στρατηγό της, η κάθε φυλή, συγκροτούσε μία μονάδα οπλιτών (τάξις), που χωρίζονταν σε δέκα λόχους των 100 αντρών έκαστος, υπό τη διοίκηση ενός λοχαγού. Οι υποδιαιρέσεις των λόχων, διοικούνταν από δεκάδαρχους και πεμπάδαρχους.
Στη Σπάρτη, η θητεία διαρκούσε από τα είκοσι έως τα τριάντα έτη των πολιτών, που έπειτα ανήκαν στους ομοίους. Από το τέλος του αιώνα, πολίτες και περίοικοι, διαιρέθηκαν σε έξι μόρες, με επικεφαλής έναν πολέμαρχο. Καθεμία διοικούνταν από τέσσερις λοχαγούς, (έναν για κάθε λόχο).
Οι λόχοι χωρίζονταν σε δύο πεντηκοστίες, των δύο ενωμοτιών έκαστη. Κάθε μόρα, αναλόγως των περιστάσεων, αποτελούνταν από 400, 500, 600 ή 900 άντρες, ενώ τις επικίνδυνες αποστολές αναλάμβανε το ξεχωριστό σώμα των Σκιριτών.
Οι είλωτες που ήδη υπηρετούσαν ως ψιλοί, τώρα αναλαμβάνουν χρέη κωπηλατών, αλλά και οπλιτών. Ανακύπτουν επίσης νέες κοινωνικές τάξεις, που καλύπτουν το στρατιωτικό έλλειμμα, λόγω ολιγανθρωπίας. Μία από αυτές και οι Τρέσαντες, που ήταν καταδικασμένοι σε ολική ατιμία, ως επιδείξαντες δειλία στη μάχη.
Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, τόσο στη Σπάρτη, όσο και στην Αθήνα, παρατηρείται αυξανόμενη προσφυγή σε μισθοφορικούς στρατούς, λόγω διάρκειας και απόστασης διεξαγωγής των πολεμικών επιχειρήσεων. Στην Αθήνα, η διοίκηση του στρατού αποτελείται από εκλεγμένους της συνέλευσης, και οι πολίτες πολεμούν χωρίς να διαχωρίζουν τα στρατιωτικά από τα πολιτικά τους καθήκοντα.
Οι στρατοπεδεύσαντες, στη Σάμο, Αθηναίοι, για παράδειγμα, το 411 π.Χ, αρνούμενοι να δεχτούν την ολιγαρχική επανάσταση που ξέσπασε στην Αθήνα, και συμπεριφερόμενοι ως πολιτικό σώμα, καθαίρεσαν τους φιλο-ολιγαρχικούς στρατηγούς εκλέγοντας νέους.
Τον 4ο αιώνα και οι δύο πόλεις, ενσωματώνουν το ιππικό στις επιχειρήσεις του πεζικού. Το αθηναϊκό ιππικό, με επικεφαλής δύο εκλεγμένους ίππαρχους, διαιρέθηκε σε 10 μονάδες των 100 ιππέων έκαστη, που τελούσαν υπό τη διοίκηση των επίσης εκλεγμένων φυλάρχων.
Η ισορροπία που επετεύχθει τον προηγούμενο αιώνα, ανατράπηκε εξαιτίας του πελοποννησιακού πολέμου. Οι ολιγαρχικοί, πριν την ανατροπή τους κατήργησαν τη μισθοφορία, και μείωσαν δραματικά το σώμα των πολιτών, ενώ μερικά χρόνια αργότερα η είσοδος του σπαρτιατικού στόλου στον Πειραιά, γίνεται αφορμή για μία ακόμα βραχύβια ολιγαρχική επανάσταση.
Ο πελοποννησιακός πόλεμος άλλαξε τη στρατιωτική φυσιογνωμία και στη Σπάρτη, απομακρύνοντας την κοινωνία από τα παραδοσιακά πρότυπα, που πολιτικά στηρίζονταν, στους πλούσιους γαιοκτήμονες. Οι μακροχρόνιες μακρινές εκστρατείες, η ένταξη μισθοφόρων και ειλώτων στο οπλιτικό σώμα, καθώς και η χρήση του ιππικού, ξεπέρασαν τις δυνατότητες της πόλης, που αδυνατούσε να προσαρμοστεί επαρκώς.
Κατόπιν του αποδεκατισμού των στρατιωτών το 330 π.Χ. στη μάχη της Χαιρώνειας, ο Λυκούργος, θεσπίζει την «εφηβεία», ως υποχρεωτική θητεία παρέχοντας με έξοδα της πόλης τον απαραίτητο πολεμικό εξοπλισμό σε όλους τους Αθηναίους. Απαραίτητη προϋπόθεση η λήψη του στρατιωτικοπολιτικού όρκου ενώπιον της Εκκλησίας του δήμου:
«Δε θα ντροπιάσω τα όπλα τα ιερά, ούτε θα εγκαταλείψω το συμμαχητή μου, με οποιονδήποτε κι αν ταχθώ στη γραμμή. Θα αμυνθώ και για τα ιερά και τα όσια και μόνος και με πολλούς, και την πατρίδα δε θα παραδώσω μικρότερη, αλλά μεγαλύτερη και ισχυρότερη απ’ όση την παρέλαβα.
Θα υπακούσω πρόθυμα σ΄αυτούς που δικάζουν κάθε φορά και θα πολιτεύομαι σύμφωνα με τους θεσμούς και σύμφωνα με όσους άλλους ο λαός με κοινή απόφαση θα καθιερώσει, και σε περίπτωση που κάποιος αποπειραθεί να καταλύσει τους θεσμούς ή δεν θα πειθαρχεί σ΄ αυτούς, δεν θα το επιτρέψω, θα αμυνθώ και μόνος και μαζί με πολλούς, και θα τιμήσω τα πατροπαράδοτα ιερά. Μάρτυρες μου γι αυτά ας είναι η Άγλαυρος, Ενυάλιος, Άρης, Ζεύς, Θαλλώ, Αυξώ, Ηγεμόνη»
Περισσότερα για τη σχέση στρατού-κοινωνίας στην αρχαιότητα εδώ: https://mnimesellinismou.com/180469509264/-stratos-arxaiotita
Η μάχη της Χαιρώνειας
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
