Στρατός και κοινωνία την αρχαϊκή εποχή

Η διεύρυνση των συνόρων των ελληνικών κοινωνιών, και οι κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις που αυτή επέφερε, σηματοδότησαν την έναρξη της ακμής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, μέσω της αναγέννησης πολλών πόλεων, μεταξύ των οποίων η Αθήνα και η Σπάρτη.

Η εισαγωγή πολεμικών καινοτομιών, επέδρασε σημαντικά στην περαιτέρω πολιτικοκοινωνική εξέλιξή τους, καθώς, παρότι κατά βάση φιλειρηνικός λαός, οι Έλληνες, λόγω των περιστάσεων δαπανούσαν μεγάλο μέρος της ζωής τους, πολεμώντας.

Οι συνθήκες αυτές, κατέστησαν την πολεμική ικανότητα, ψηλά στην κλίμακα αξιών, και η διαμόρφωση της πολιτικής σκέψης προς αυτή την κατεύθυνση, ήταν αναπόφευκτη.

Αρχικά η συνοχή των ελληνικών κοινωνιών, οφείλονταν στους βασιλείς, τους οποίους σταδιακά διαδέχτηκαν, οι ευγενείς με ηγέτη τον πολέμαρχο. Η θητεία του ήταν ετήσια, καθώς πληθώρα ευγενών επεδίωκαν την απόκτηση του αξιώματος, προκειμένου να αυξήσουν την πολιτική τους δύναμη.

Από τον 11ο αι,  οι ευγενείς, μάχονταν ως αρχηγοί του στρατεύματος, και παρότι οι μάχες συνήθως γίνονταν ανάμεσα σε πολυπληθείς στρατούς, το βάρος της σύγκρουσης έπεφτε σ’ έναν ηρωικό αρχηγό σε ατομική αναμέτρηση.  Στην Αθήνα αποτελούνταν από τους «Ευπατρίδες», ενώ στη Σπάρτη από τους «Ιππείς».  

Μεταξύ 11ου και 9ου αι, την εξουσία ανέλαβε η στρατιωτική αριστοκρατία, που μονοπωλούσε τον πλούτο, ενώ τον 8ο και 7ο αι. ο πληθυσμός στράφηκε προς τον αποικισμό, ώστε να εκτονωθεί η δυσαρέσκεια που προκάλεσε ο υπερπληθυσμός και η «στενοχωρία».

Με την ανάπτυξη του θεσμού της πόλης, τον 7ο αι. π.Χ, το αριστοκρατικό στρατιωτικό μονοπώλιο υποχώρησε, και η πολεμική λειτουργία εμπλουτίστηκε από ευρύτερες τάξεις πολιτών. Βασικός λόγος, η υιοθέτηση της τεχνικής της οπλιτικής φάλαγγας, που αποτελούνταν από βαριά οπλισμένους πεζούς, σε μαζικό σχηματισμό αλληλοπροστατευόμενων πολεμιστών.

Στη φάλαγγα, εντάσσονταν μόνον όσοι αναλάμβαναν προσωπικά, τα έξοδα οπλισμού, ενώ οι οικονομικά ασθενέστεροι υπηρετούσαν ελαφρώς οπλισμένοι, ή ως κωπηλάτες αποτρέποντας τη λύση της μισθοφορίας.

Ο πόλεμος έγινε συλλογική υπόθεση, αφού από τη συνοχή της φάλαγγας, εξαρτώνταν η ασφάλεια των συνδυαστικά μαχόμενων οπλιτών. Οι κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που στηρίζονταν στις μονομαχίες, ανατράπηκαν, και το προγενέστερο κίνητρο της απόκτησης δόξας και τιμής, αντικαταστάθηκε με αυτό της διεκδίκησης καλλιεργήσιμης γης.

Στα τέλη του αιώνα, οι άριστοι έπαψαν να είναι οι απροσδιόριστα εκλεκτοί, και έγιναν συνώνυμο δύναμης και πλούτου. Το κύρος τους επλήγη περαιτέρω, όταν αρκετοί εξ αυτών ταυτίστηκαν με τυχοδιώκτες ταπεινής καταγωγής. Επιπλέον, η ανομοιογένεια της εμπορικής τάξης, αποτελούσε μειονέκτημα έναντι του ομοιογενούς σώματος της οπλιτικής φάλαγγας, που στηρίζονταν στη συνοχή και στο αμοιβαίο συμφέρον, σε θέματα υποστήριξης θέσεων.

Στη Σπάρτη, την αρχηγία του στρατού μοιράζονταν οι δύο βασιλείς. Στη φάλαγγα συμμετείχαν όμοιοι και περίοικοι, ενώ οι είλωτες χρησιμοποιούνταν ως ψιλοί (ελαφρά σώματα πεζικού).

Στην Αττική, την ηγεσία του στρατού κατείχε ο πολέμαρχος, και η πολιτικο-στρατιωτική διαίρεση περιελάμβανε  ιππείς,  ζευγίτες και θήτες. Οι πρώτοι ως κάτοχοι αλόγων, καταλάμβαναν τα ανώτατα αξιώματα, οι ζευγίτες (μέσου εισοδήματος), εφοδιάζονταν με οπλιτική πανοπλία, και οι θήτες (χαμηλότερου εισοδήματος), με ελαφρύ οπλισμό. Υπόχρεοι θητείας ήταν όλοι οι πολίτες, από είκοσι έως σαράντα ετών, που ήταν μονίμως στη διάθεση της πόλης.

Η φάλαγγα υιοθετήθηκε και από τις δύο πόλεις, που όμως διαφοροποιούνταν στον τρόπο εκπαίδευσης. Κι ενώ οι Σπαρτιάτες ως «τεχνίτες της μάχης», καθίστανται ικανοί να ανασυντάσσονται, ακόμα κι όταν η παράταξή τους διαλύονταν, οι Αθηναίοι ήταν απολύτως εξαρτημένοι από την συνεργασία των οικείων συμπολεμιστών.

Κατόπιν συγκρούσεων, συχνά υποκινούμενων από τους τυράννους, οι οπλίτες, μετέτρεψαν την κοινωνία των αρίστων, σε κοινωνία οπλιτών, ενώ λόγω της πολεμικής συλλογικότητας, η νίκη και τα λάφυρα, ανήκαν σε όλους, όσοι συμμετείχαν.

Κατά τον 6ο αι, οι πολιτικο-στρατιωτικές αποφάσεις λαμβάνονταν στη συνέλευση των πολιτών-οπλιτών, γεγονός που οδήγησε στην κατεύθυνση της πολιτικής ισότητας. Κι ενώ στη Σπάρτη ήδη υπήρχε πλήρης ταύτιση πολιτικού και οπλιτικού σώματος, στην Αθήνα, τώρα καθίσταται αυτονόητο, πως πόλεμος και πολιτική είναι πλέον έννοιες ταυτόσημες.

Η Αρχαία Σπάρτη

Ο στρατός είναι η ίδια η πόλη, και η στρατιωτική υποχρέωση, δεν αποτελεί εμπόδιο στην κοινωνικο-πολιτική ανέλιξη των πολιτών. Ο κύριος όγκος του στρατού, αποτελείται από τους μέχρι πρότινος πολιτικά εκτοπισμένους αγρότες, οι οποίοι έχοντας συναίσθηση της συνεισφοράς τους, ξεκινούν σταδιακά να συνιστούν τον δήμο και απαιτούν μερίδιο στην εξουσία.

Στη Σπάρτη, από το 507 π.Χ, στρατιωτικός ηγέτης ήταν ο ένας εκ των δύο βασιλέων, ενώ από τα τέλη του αιώνα, στις εκστρατείες τον ακολουθούσαν δύο έφοροι ως ελεγκτές (η εξουσία του όμως δεν περιορίζεται, ούτε μετά το νόμο του 418 π.Χ. με τον ορισμό δέκα βασιλικών σύμβουλων-συνοδών).

Η διαταγή πολεμικής κινητοποίησης, και η υπόδειξη στρατηγών και τακτικής, γίνεται από τους εφόρους, ενώ η επιλογή του επικεφαλής βασιλέα, συναποφασίζεται με την Απέλλα. Την εποχή αυτή θεσπίζονται στη Σπάρτη πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα («όμοιοι»), ενώ οι οπλίτες, ειδικά μετά από νικηφόρες μάχες, πρόθυμα ακολουθούν έναν αρχηγό, που κατόπιν αναλάμβανε την εξουσία.

Σόλων ο Αθηναίος

Στην Αθήνα οι κοινωνικές συγκρούσεις, διεύρυναν σταδιακά το κοινωνικοπολιτικό σώμα, κυρίως μέσω των μεταρρυθμίσεων του Δράκοντα, ο οποίος εισήγαγε ένα κοινό δίκαιο για όλους, παρέχοντας πολιτικά δικαιώματα και σε χαμηλότερου εισοδήματος τάξεις, εφόσον διέθεταν οπλισμό.

Ο Σόλων με εισοδηματική διαίρεση, καθόρισε και την στρατιωτική κατάταξη των Αθηναίων, πλησιάζοντας στην παλαιότερη στρατιωτικο-πολιτική κατάσταση.

Οι οπλίτες, απέκτησαν ενεργό ρόλο στα ζητήματα της πόλης, όμως ο αποκλεισμός τους από πλήρη πολιτικά δικαιώματα, διατάραξε ξανά την κοινωνική γαλήνη, για την αποκατάσταση της οποίας, οι άρχοντες μοιράστηκαν τα αξιώματα, με ποσοστιαία εκλογή ανάμεσα στις τάξεις των πολιτών.

Ο Κλεισθένης, ενσωμάτωσε τους δήμους στις φυλές, επιφέροντας ισορροπία στην πολιτική αντιπροσώπευση, και στη στρατιωτική συνεισφορά. Αποσύνδεσε την πολιτική, από την οπλιτική ιδιότητα, και  αύξησε τον αριθμό των ναυκρατόρων (αξιωματούχων στόλου), διατηρώντας όμως το υφιστάμενο πολεμικό πλαίσιο.

Οι πολιτικές ανακατατάξεις που εισήγαγε, επέδρασαν καθοριστικά στα στρατιωτικά ζητήματα της Αθήνας, καθώς επέφεραν συσπείρωση ανάμεσα στους συμπολεμιστές.

Στον αθηναϊκό στρατό καταγεγραμμένοι φαίνονται 96 ιππείς, αν και δεν υπήρχε οργανωμένο ιππικό μέχρι το τέλος των Μηδικών, όπως άλλωστε και στη Σπάρτη, που όμως διατηρούσε ένα επίλεκτο σώμα 300 ιππέων, ως σωματοφυλακή του βασιλιά. Ουσιαστικά όμως και στις δύο πόλεις, επρόκειτο για οπλίτες που στη μάχη ξεπέζευαν.

Περισσότερα για την στρατιωτικοπολιτική ιδιότητα στην κλασική αρχαιότητα υπάρχουν εδώ: https://mnimesellinismou.com/180469509264/-stratos-klasiki-arxaiotita

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

Κλεισθένης ο Αθηναίος

• Andrewes,  Α. 2008. Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Αθήνα.

• Κυρτάτας, Δ.Ι και Ράγκος Σπ.Ι, 2012, Η ελληνική αρχαιότητα: πόλεμος – πολιτική – πολιτισμός, στον Ιστότοπο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: (greek-language.gr)

•  Mήλιος, Α. 2000. «H έννοια του ελεύθερου πολίτη», στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Eλλάδα I, ΕΑΠ, Πάτρα.

• Mπιργάλιας, N. 2000. «O αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή». Στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Eλλάδα I, ΕΑΠ, Πάτρα.

• Ιστοσελίδα Δίοδος, η πύλη της γνώσης, (diodos.gr)

• Εκπαιδευτικό Ιστολόγιο: Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου (a-history-3lyk.blogspot.com)

• Ταξίδι στην Αρχαία Ελλάδα: archaia-ellada.blogspot.com

• Σελίδα fb: GREECE (The Land Of Gods)

• Ιστολόγιο Δημοφάντης (dimofantis.blogspot.com)

• Universidad de Mayores, Grecia Clásica, Historia Antigua Noelia Vicent Ramírez (docplayer.es)