Σπύρος Βασιλείου, ο νοσταλγός της παλιάς Αθήνας
Βασικός εκφραστής της ελληνικότητας, ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου, ο οποίος ασχολήθηκε με το έμψυχο και άψυχο αστικό τοπίο, με λαϊκά αλλά και βυζαντινά υφολογικά πρότυπα, χρησιμοποιώντας και τις σύγχρονές του ζωγραφικές τάσεις.
Οι θεματικές του επιλογές συνήθως αφορούσαν την ανάδειξη διαχρονικών προτύπων που αναζητούνταν στους οικείους χώρους και η συνύπαρξη του παραδοσιακού με το μοντέρνο.Τα ζωγραφικά του θέματα περιλαμβάνουν συχνά το αθηναϊκό σπίτι και το αστικό τοπίο που σαρώνεται από την αξιοποίηση της αντιπαροχής.
Η γειτονιά που χάνεται και η Αθήνα που μετατρέπεται σιγά σιγά σε μεγαλούπολη, κυριαρχεί στη θεματολογία του, και δικαίως εκφράζει την αγωνία του αφού εξακολουθεί η κακοδιατήρηση των κτηρίων σε πανελλήνια εμβέλεια, διακινδυνεύοντας την επιβίωση κτηρίων που αποτελούν σημαντικά στοιχεία του νεοελληνικού πολιτισμού.
Ο Σπύρος Βασιλείου γεννήθηκε στο Γαλαξίδι (1903-1985) και υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα των εικαστικών τεχνών. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του ΕΜΠ, με καθηγητή τον Λύτρα και τον Καλούδη. Έκανε την πρώτη ατομική έκθεσή του το 1929, συμμετείχε σε διεθνείς εκθέσεις και απέσπασε βραβεία.
Σήμερα αρκετά έργα του βρίσκονται σε συλλογές (δημόσιες & ιδιωτικές). Το σπίτι του στην οδό Γουέμπστερ στην Ακρόπολη μετατράπηκε το 2004 σε μουσείο. Φιλοξενεί έργα του τα οποία ανανεώνονται τακτικά. Στο αtelier διοργανώνονται σεμινάρια, μουσικές βραδιές, εικαστικά εργαστήρια, διαλέξεις και άλλες καλλιτεχνικές δραστηριότητες.
Το αστικό τοπίο και την αθηναϊκή οικία, συμπεριέλαβε η γενιά του ‘30 στα ζωγραφικά της θέματα, συχνά εικονογραφώντας την καθημερινότητα του ελληνικού μικρόκοσμου, με νοσταλγική διάθεση για τη γειτονιά που χάνεται, όπως στην περίπτωση του Σπύρου Βασιλείου που αναζητά διαχρονικά πρότυπα στους οικείους χώρους, και συνδυάζει το παραδοσιακό με το σύγχρονο.
Με συναισθηματική ματιά και προσωπικό ύφος, εξιδανικεύει την καθημερινότητα μιας πόλης, που αλλάζει και χάνεται κάθε μέρα και περισσότερο, και αποδίδει στα τοπία του μνημειώδη και ποιητικό χαρακτήρα. Η ζωγραφική του τέχνη, αποτελεί επέκταση των μηχανικών μέσων απεικόνισης, αντικαθιστώντας τα φωτογραφικά δείγματα, με τη ζωγραφική του, με μεγάλη παρατηρητικότητα και σαφή αυτοσχολιασμό.
Τα μικρά κι ασήμαντα ανυψώνονται και εξυμνούνται, και οι σκηνές της πραγματικότητας μεταμορφώνονται σε ιδανικές εικόνες που προσεγγίζονται νατουραλιστικά, με σεβασμό και χωρίς να αλλοιώνεται στο ελάχιστο η ακεραιότητα των αντικειμένων. Η νοσταλγία και η ρομαντική διάθεση προσέγγισης της καθημερινής εικόνας καταλήγει σε μία ιστορική διαδρομή.
“Παλιά Αθήνα”, 1974.
Στο έργο του «Παλιά Αθήνα», παρουσιάζεται ένα από τα συνήθη ζωγραφικά θέματα του Σπύρου Βασιλείου, ένα στιγμιότυπο δρόμου με σπίτια, μια σκηνή της καθημερινότητας, της συνεχώς εξελισσόμενης κοινωνίας που γίνεται όλο και απαιτητικότερη, κάνοντας φανερό για μια ακόμη φορά το ειλικρινές ενδιαφέρον του για την πόλη που αλλάζει.
Διαφοροποιώντας την αττική ατμόσφαιρα, εμπλουτίζει την επιφάνεια με αφηρημένα μοτίβα φύλλων χρυσού, που παραπέμπουν στην παράδοση του βυζαντίου και της αναγέννησης.
Προσθέτει στην αστική εικόνα, διάφορα νεοκλασικά δομικά στοιχεία όπως καγκελόπορτες, διακοσμημένα κάγκελα μπαλκονιών, ακροκέραμα κ.λπ, ενώ τα τετράγωνα κτήρια είναι αλλεπάλληλα σχεδιασμένα και δομημένα αλληλένδετα, δημιουργώντας συμπαγείς μάζες, κάνοντας την αρχιτεκτονική να συνυπάρχει αρμονικά με τη ζωγραφική.
Απεικονίζει τον αστικό χώρο με ζωντάνια, διαχυτικότητα και φαινομενική αταξία, που παραπέμπει στη βυζαντινή χωροταξική διάταξη ενώ οι αναλογίες είναι αρμονικές, συμβαδίζοντας με το καλλιτεχνικό πνεύμα της ελληνικής παράδοσης. Όλη η εικόνα θυμίζει θεατρικό σκηνικό ή παραμύθι καθώς λούζεται από το λαμπερό αττικό φως.
Σε πρώτο πλάνο η λατέρνα, επίσης πλαισιωμένη από φύλλα χρυσού επισημαίνοντας τη σημαντικότητά της, που σιγά σιγά πεθαίνει μαζί με τους τεχνίτες της, και γίνεται συλλεκτικό κομμάτι στα παλαιοπωλεία, ενώ περιγραφικά αποδίδονται οικείες λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής του παρελθόντος, όπως τα κεραμιδί και άσπρα ακροκέραμα (κεραμικά διακοσμητικά στην άκρη της στέγης) και τα γείσα (το τμήμα που εξέχει), στις στέγες, τα στηθαία με τα κολωνάκια, τα λαξεμένα πλαίσια, τα περίτεχνα κάγκελα στα μπαλκόνια και στις πόρτες, τα θερμά χρώματα των τοίχων.
Τα μεταλλικά ικριώματα της νεοανεγειρόμενης πολυκατοικίας στο βάθος δεξιά, επισημαίνουν την ολοένα και αυξανόμενη αλλαγή στην αρχιτεκτονική της Αθήνας που την μεταβάλλει σε μεγαλούπολη.
“Ο μικρόκοσμος της οδού Γουέμπστερ”
Ως ηθογράφος της Αθήνας που μεταβάλλεται, ο Βασιλείου εντάσσει στη σύνθεσή του, μέσω μιας γειτονιάς, μια άποψη της πρωτεύουσας που διαρκώς μεταμορφώνεται, με τα νεοκλασικά της σπίτια να περιτριγυρίζονται από γιαπιά πολυκατοικιών με σκαλωσιές και νέο-ανεγερθείσες πολυκατοικίες.
Παρακολουθεί με ρεαλισμό τη σταδιακή μεταμόρφωση της πόλης και την αποτυπώνει στα έργα του αποδίδοντας γεωμετρικά τις αρχιτεκτονικές προσμείξεις νεοκλασικών και πολυκατοικιών με τα διακοσμητικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του παρελθόντος να φιγουράρουν νοσταλγικά σε πρώτο πλάνο, ενώ απεικονίζει ακόμα και τα άναρθρα συνθήματα στους τοίχους των αρχοντικών.
Οι νεοκλασικές οικείες συμπαρατίθενται με τις νέο-ανεγειρόμενες μαζικής κατασκευής που κατακλύζουν σταδιακά την πόλη πλαισιωμένες από την αρχαιότητα της Ακρόπολης, που στέκεται περήφανα από πάνω τους στεφανωμένη από τα φύλλα χρυσού που καλύπτουν τον ουρανό.
Με θέμα την τοπιογραφία της Αθήνας και στον απόηχο της ελληνικότητας ο ζωγράφος της γενιάς του ’30, ο Σπύρος Βασιλείου φιλοτέχνησε, το 1975, το έργο Ο μικρόκοσμος της οδού Γουέμπστερ.
Στο έργο απεικονίζεται μια γωνιά του εργαστηρίου του καλλιτέχνη, στην περιοχή κάτω από την Ακρόπολη. Ένας παλιός καθρέπτης κρεμασμένος στον τοίχο αντανακλά ένα πίνακα με μια καρέκλα ακουμπισμένη στην αμμουδιά πλάι στη θάλασσα.
Ένας άλλος πίνακας, που ακουμπά χαμηλά στο πάτωμα, απεικονίζει τη θέα της Ακρόπολης με τα σύγχρονα κτίσματα της πόλης σε πρώτο επίπεδο. Το πραγματικό όμως θέαμα του Ηρωδείου και της Ακρόπολης αποκαλύπτεται μέσα από δύο μπαλκονόπορτες που βρίσκονται εκατέρωθεν του τοίχου.
Τα αρχαία μνημεία είναι «στεφανωμένα» με φύλλα χρυσού, θυμίζοντας έντονα τη βυζαντινή παράδοση της ζωγραφικής με τη φωτοσκίαση. Η ενσωμάτωση έργων μέσα στο έργο, αυτός ο πολλαπλός εγκιβωτισμός, η ανάκλαση έργου μέσα στο πλαίσιο που οριοθετείται από τον καθρέπτη, συμβάλλουν στην εικαστική αναζήτηση του καλλιτέχνη.
Η εικόνα που δημιουργείται με την εισαγωγή «πίνακα σε πλαίσιο μέσα στον πίνακα» είναι ιδιαίτερη και αγαπητή από τους μανιεριστές του 16ου αιώνα. Ο μανιερισμός είναι το ευρωπαϊκό καλλιτεχνικό ρεύμα που παρουσιάζει τον κλασικισμό της Αναγεννήσεως ως κορύφωση ισορροπίας και τελειότητας, η οποία επέρχεται μετά από μια πειραματική φάση και μια εκζήτηση πολυπλοκότητας.
Ο μανιερισμός αφού προσπέρασε τις αρχικές του μορφολογικές και ψυχολογικές αρχές ευπρέπειας και ηρεμίας, κατέληξε σε επιτηδευμένες εκφράσεις, περίπλοκης διατύπωσης που αφορούσαν στην ανησυχία για το πνεύμα και ηθική της εποχής.
Ο Βασιλείου πρόσθεσε στην εικόνα της πόλης λεπτομέρειες από τα δομικά στοιχεία των νεοκλασικών σπιτιών ενώ τα τετράγωνα σύγχρονα κτίσματα παρουσιάσθηκαν με αφαιρετική διάθεση, ατελή, αδιάφορα και σε πρώτο επίπεδο.
Με το εκφραστικό ιδίωμα του ρεαλισμού εμπλούτισε τη σύνθεσή του με διακοσμητικά μεταναγεννησιακά μοτίβα ενώ μετέφρασε την ποιότητα του αττικού φωτός στις ποσότητες του χρυσού, του γαλάζιου χρώματος καθώς και του «σιωπηλού» λευκού πάνω στον τοίχο.
Με έντονη μεταïμπρεσιονιστική τάση, ο Σπύρος Βασιλείου απέσπασε περιγραφικά στοιχεία από το πραγματικό τους περιβάλλον και τα μεταμόρφωσε σε σύμβολα ανασυντάσσοντας τον προσωπικό του συνειρμό. Τα χρώματα λειτουργούν στη δομή του έργου σε τέτοιο σημείο που μικροθέματα της σύνθεσης φαντάζουν ως «νεκρή φύση», η οποία συμβολίζει την εφήμερη πραγματικότητα.
Η τάση ιντιμισμού του Βασιλείου επίσης δηλώνει έναν ρεμβαστικό συναισθηματισμό, ως απόρροια μιας νοσταλγικής επίκλησης στο παρελθόν του αθηναϊκού οικιστικού τοπίου μέσα σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο παρόν.
Ο όρος ιντιμισμός χρησιμοποιήθηκε για έργα με θεματολόγιο από τον εσωτερικό ιδιωτικό χώρο. Οι ρίζες του βρίσκονται στα τέλη περίπου του 19ου αιώνα και κύριοι εκπρόσωποι της τάσης είναι ο Βυγιάρ, Μπονάρ και Σερυζιέ. Ο Βασιλείου, ο Νίκος Νικολάου, η Νίκη Καραγάτση κ. ά. είναι οι καλλιτέχνες που συνειδητά ή όχι προσπάθησαν, εκφέροντας στην τέχνη τους σκηνές από την ιδιωτική καθημερινή ζωή, την εκλαΐκευση της ιδέας ενός ελληνικού μικρόκοσμου.
Από την άλλη, η αντίληψη αυτή, εκφέροντας μοτίβα δημόσιων χώρων, εκφράστηκε κυρίως από τον Μόραλη, Τσαρούχη, Χατζηκυριάκο Γκίκα κ. ά. Οι διαφορές των καλλιτεχνικών προϊόντων (σκηνές δημοσίου και ιδιωτικού βίου) διαχώρισαν αναγκαστικά αυτή την αντίληψη παρόλο που σαν ιδεολόγημα φαίνεται ενιαία.
Την καθημερινότητα του ελληνικού μικρόκοσμου εκλαΐκευσαν οι ζωγράφοι της γενιάς του ’30, με παραγωγή μιας νέας εικονογραφίας του χώρου, σε δημόσιο, αλλά και σε ιδιωτικό επίπεδο.
Το οικείο αισθητοποιήθηκε και δικαιώθηκε ζωγραφικά, ασχέτως της σημαντικότητάς του, ενώ διαφαίνεται ξεκάθαρα η νοσταλγική διάθεση για το παρελθόν μέσα σε μια ταχύτατα μεταβαλλόμενη εποχή.
Η μετάλλαξη που υπέστη η οικιστική όψη της Αθήνας μεταπολεμικά, αποτυπώθηκε «αγωνιωδώς» από την εικαστική γλώσσα του ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου, ο οποίος προσεγγίζοντας με μεταϊμπρεσιονιστική τάση, εκφράστηκε με το ιδίωμα του ρεαλισμού και με ποιητική διάθεση, αποτυπώνοντας την ομορφιά και εξοστρακίζοντας κάθε ασχήμια της Αθήνας.
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
Πηγές:
Ν. Δασκαλοθανάσης κ.ά, Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας: Νεότερη και Σύγχρονη Τέχνη, Ε.Α.Π. Πάτρα 2000.
Μ. Παπανικολάου, Η Ελληνική Τέχνη του 20ού Αιώνα: Ζωγραφική – Γλυπτική. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2006
Κ. Χουζούρη 2014: Κατερίνα Χουζούρη, Πεμπτουσία, Σπύρος Βασιλείου, ο ποιητής της καθημερινότητας
Γ. Θωμάς, 2012, Χώρος και Αρχιτεκτονική στη ζωγραφική του Σπύρου Βασιλείου, Art Magazine\
National Gallery-Alexandros Soutzos Museum: (Repository/Location) Europeana Collections,
Ήρα Παπαποστόλου 2004, Ζωγραφίζοντας την Αθήνα.
Μαρία Στάμου 2017, Η διαδρομή του εικαστικού Σπύρου Βασιλείου
Ιωάννα Τσεβά 2014 Λεξιλόγιο όρων της νεοκλασικής αρχιτεκτονική
Ερευνητικό κέντρο πιστοποίησης, συντήρησης & αποκατάστασης έργων τέχνης ΝΙΚΙΑΣ
Σπύρος Βασιλείου-Spyros Vassiliou@artistSpyrosVassiliou
Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πλατφόρμα τηλεκπαίδευσης, https://eclass.uoa.gr
paletaart – Χρώμα & Φώς, https://paletaart.wordpress.com/
