Γάμος: θεσμός και τελετουργίες

Με τον γάμο σηματοδοτείται η ένωση και η μετάβαση των νεόνυμφων σε μια νέα οικονομικο-κοινωνική κατηγορία. Στις παραδοσιακές κοινωνίες αυτό σήμαινε αλλαγές σε όλα τα επίπεδα (δικαιώματα, υποχρεώσεις, συμπεριφορά, εμφάνιση κ.ά.). 

Μία τέτοια ένωση γινόταν αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο, κατόπιν διάφορων «δοκιμασιών» στο πλαίσιο του κοινωνικού ελέγχου, που διέφερε κατά τόπους, αναλόγως των κοινωνικο-οικογενειακών αντιλήψεων και παραδόσεων.

Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ ισότιμων παραγωγικών μονάδων λόγω επιγαμίας, επιλύνονταν με τη μετακίνηση ενός παραγωγικού μέλους στην αντιπαρατιθέμενη ομάδα, ακόμα και διακινδυνεύοντας προσωρινά την κοινωνική ισορροπία.

Ο χρόνος τέλεσης του γάμου αποφασιζόταν αναλόγως των εργασιών των οικογενειών, αλλά και με κοινωνικο-οικονομικά κριτήρια, ενώ σε περιοχές με αυξημένη μετανάστευση, όπου η οικογενειακή συσπείρωση ήταν απαραίτητη καθώς επικρατούσε καθεστώς έντονου ανταγωνισμού, συχνά προχωρούσαν σε αρραβώνες μεταξύ νηπίων.  

Ποντιακός γάμος (1)

Η γαμήλια τελετουργία ως κατεξοχήν διαβατήριο έθιμο, κατ’αρχάς επεσήμαινε την αντίθεση μεταξύ των φύλων, τα οποία όμως ενώνονταν συμβολικά αλλά και υλικά, αποτελώντας την ελάχιστη θεσμοθετημένη κοινωνική μονάδα αναπαραγωγής της κοινωνίας. 

Η τελετουργία του γάμου, αφενός επικύρωνε τις σχέσεις των δύο φύλων, κι αφετέρου εμμέσως ενδυνάμωνε κι αναπαρήγαγε τις κυρίαρχες αντιλήψεις σχετικά με τον ρόλο και τη θέση τους στην οικογένεια και κατά προέκταση στην κοινωνία.

Επιπλέον, αποτελούσε έναν μηχανισμό κοινωνικής ταξινόμησης και διαχωρισμού σε αντιτιθέμενες κατηγορίες (άντρες/γυναίκες, έγγαμοι/άγαμοι, ξένοι/δικοί κ.λπ.).

Το υπόβαθρο των κοινωνικών σχέσεων, αναδεικνυόταν μέσω της εθιμοτυπίας, ενώ η τελετουργία που ενυπήρχε σε κάθε έθιμο, αποτελούσε τρόπο διαπροσωπικής επικοινωνίας και σημειωτικής προσέγγισης σε ό,τι αφορούσε στις κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές.

Ποντιακός γάμος (2)

Σε κάποιες περιοχές (π.χ. Έλυμπος Καρπάθου) η φυσική απόσταση των δύο οικογενειών που εξισωνόταν με την κοινωνική, γεφυρωνόταν μέσω του γαμπρού ή της νύφης (αναλόγως αν επρόκειτο για σύστημα ανδροτοπικό ή γυναικοτοπικό).

Στο Ρουμλούκι αντιθέτως, το πάντρεμα της κόρης βιωνόταν σαν «εκπατρισμός» (γεγονός που αντικατοπτρίζεται στα σχετικά έθιμα και στα νυφιάτικα τραγούδια), ιδίως σε περίπτωση αντικειμενικά μεγάλης απόστασης (φυσικής ή κοινωνικής).

Δεδομένου ότι το βασικό δομικό στοιχείο των κοινωνιών ήταν η συγγένεια, οι τελετουργίες επικύρωναν και αναπαρήγαν την ταξική αλλά και την έμφυλη κοινωνική ταξινόμηση, προβάλλοντας την σχέση εξάρτησης των γυναικών από τους άντρες, ως προς την κοινωνική τους αποκατάσταση (κοινωνική ταυτότητα και βιολογική αναπαραγωγή).

Επιπροσθέτως, μέσω των συμβολισμών επιδιώκονταν η διατήρηση της ισχύος των επικεφαλής των διευρυμένων οικογενειών, της πολιτικής εξουσίας των αρχόντων, αλλά και η κάθετη μεταβίβαση της έγγειας ιδιοκτησίας στις επόμενες γενιές της συγκεκριμένης ομάδας, στις ίδιες αναλογίες, ώστε να μην διαταραχθεί η διαστρωματωμένη ιεραρχία.

Κυπριακός γάμος

Στο κυρίως τελετουργικό του γάμου διακρίνονται τρεις φάσεις εθίμων:

α) του χωρισμού (ξύρισμα, κούρεμα, αλλαγή ενδυμασίας και ονόματος κλπ.), κατά τη διάρκεια των οποίων οι μελλόνυμφοι κρατούνταν μακριά ο ένας απ’ την άλλη,

β) του κατωφλιού, στα οποία επισημαίνονταν περαιτέρω οι διακρίσεις αφού συμμετείχαν μόνο οι «αειθαλείς» και οι «απίκραντοι», και

γ) της ενσωμάτωσης, κατά τα οποία το ζευγάρι παντρεμένο πλέον, ακολουθούσε προκαθορισμένους ρόλους με διαδικασία παρεμφερή με αυτή «του χωρισμού», αλλά σε διαφορετικό χωροχρόνο (ένδυση/απέκδυση, τραγούδια, περιποίηση κόμης, χορός, κατανάλωση τροφής κλπ.).

Παρότι όμως αυτά αφορούσαν στην υποδοχή της στην οικογένεια, η νύφη, δεν συμμετείχε στον συμποσιασμό, περιοριζόταν στα ενδότερα της οικίας, δεν έτρωγε δεν μιλούσε, και αντιμετωπιζόταν ως «ξένη».

Ηπειρώτικος γάμος

Μέσω της γαμήλιας τελετουργίας εξωτερικευόταν και αναπαραγόταν το θεμελιωμένο ιδεολογικό σύστημα, που προβάλλοντας τις κοινωνικά αποδεκτές σχέσεις αλλά και την υποτέλεια της γυναίκας, συντηρούσε την πατριαρχικά ιεραρχημένη δομή της κοινωνίας, και διαιώνιζε την κοινωνική αντίθεση των φύλων.

Ιδιότητες άξιες επιδοκιμασίας ήταν συνήθως η αγνότητα, η σεμνότητα, η υποταγή και το κάλλος της νύφης, η λεβεντιά και ο «ανδρισμός» του γαμπρού, η οικονομική επιφάνεια και οι κοινωνικο-οικογενειακές σχέσεις (ιδιαιτέρως της νύφης), και κυρίως η γονιμότητα του ζεύγους.

Ακόμα και στις περιοχές όπου τα γυναικεία δικαιώματα ήταν αυξημένα (Κάρπαθος), η γυναικεία υποτέλεια ήταν σαφής τόσο στα αγροτικά στρώματα, όσο και στην ελίτ, και εξωτερικευόταν συμβολικά αλλά και υλικά (κυριαρχία των ανδρών σε επίπεδο κοινωνικοοικονομικό, και πολιτικό, επιβολή ποικίλων απαγορεύσεων στις γυναίκες κ.ά.) γεγονός που αποδείκνυε πως η ταξική ισχύς των οικογενειών, μονάχα συμβολικά ανήκε στις γυναίκες.

Από τα «μιλήματα» ακόμα, ουσιαστικό στοιχείο σύναψης του γάμου, αποτελούσε το μέγεθος και το είδος της προίκας που θα λάμβανε η νύφη, ενώ σε πολλές περιοχές η νύφη «αγοραζόταν» με χρήματα («γάλα της μάνας») που είχε εξασφαλίσει ο γαμπρός με την προσωπική του εργασία, προκειμένου να καλύψει τα γαμήλια έξοδα («ξοδευτά»), αποδεικνύοντας παράλληλα την φιλοπονία και την αξιοσύνη του.

Θρακιώτικος γάμος

Η εθιμική διαδικασία (ευχές, ασπασμοί, δώρα, «μυητική βουβαμάρα» της νύφης, γλέντι κ.λπ.) των αρραβώνων που ακολουθούσε, αποτελούσε την επικύρωση της γαμήλιας υπόσχεσης, και όπου επιτρεπόταν, την ευκαιρία για καλύτερη γνωριμία των μνηστευμένων, ενώ ενδεχόμενη λύση του αρραβώνα, επέφερε ταπείνωση ιδίως για τη γυναίκα.

Οι διάφορες σχετικές με τον γάμο δοξασίες, επεδίωκαν μέσω της ένωσης του νέου ζευγαριού, την επίτευξη τριών βασικών στόχων: τη σύνδεση των οικογενειών τους, την πολυτεκνία (ειδικώς την αρρενοτοκία), και την οικονομική ευχέρεια.

Στις κύριες προγαμιαίες εκδηλώσεις εκτός από τα καλέσματα, σημαντική τελετουργία αποτελούσαν τα γαμήλια ψωμιά. Παρασκευάζονταν από κοπέλες «αμφιθαλείς», αλλά και πρωτοστέφανες «αγορομάνες», προκειμένου να επηρεαστεί η τύχη του ζευγαριού προς αυτή την κατεύθυνση, πρακτική που βέβαια αναπαρήγαγε και επέτεινε τις διακρίσεις.

Απαραίτητος ο στολισμός της οικίας με το γαμήλιο φλάμπουρο ως σύμβολο ερωτισμού, γονιμότητας και ακμής, ενώ οι γονιμικές επιδιώξεις έβρισκαν έκφραση και μέσω του στολισμού της νυφικής παστάδας (επίσης από ανύπαντρες ή/και «μονοστέφανες κι απίκρατες» γυναίκες).

Κρητικός γάμος

Οι ικανότητες, η προκοπή και η αισθητική της νύφης, υπόκειντο σε έλεγχο του κοινωνικού συνόλου, κατά την μεταφορά και την έκθεση των προικιών, ενώ μέσω του γαμήλιου συμποσίου, επισφραγιζόταν η εθιμική διαδικασία και επιδοκιμαζόταν το γεγονός, από τον κοινωνικό περίγυρο.

Η αστικοποίηση των αγροτικών πληθυσμών, η εμπορευματοποίηση της γαμήλιας τελετής, αλλά κυρίως η επικράτηση της πυρηνικής οικογένειας και η αυξανόμενη τάση προς τα αμφιπλευρικά συγγενειακά συστήματα, σταδιακά οδήγησε σε προσαρμογή, προσθήκες, ατόνηση ή/και αντικατάσταση αρκετών παραδοσιακών γαμήλιων εθίμων.

Παρά ταύτα αυτό δεν σημαίνει άρση των περιορισμών και της ανελευθερίας του παρελθόντος, αλλά απλώς την μετατόπιση της υποταγής των μελλονύμφων στις επιταγές της παράδοσης, σε αυτές της εμπορικότητας.

Θεσσαλικός γάμος

Ο θεσμός του γάμου και η τήρηση της παραδοσιακής γαμήλιας τελετουργίας, είχε στόχο αφενός τη μύηση και την κοινωνικοποίησή του ατόμου στο νέο περιβάλλον και αφετέρου την ενδυνάμωση της συγγένειας και της κοινωνικής αναπαραγωγής κατά φύλα.

Η γαμήλια τελετουργία αποτελούσε ένα πολύπλοκο σύστημα χωροχρονικής οργάνωσης μέσω της οποίας δομούνταν και καθορίζονταν οι κοινωνίες σε σχέση με το περιβάλλον τους, αλλά και επικυρώνονταν η ταξική και η έμφυλη κοινωνική ταξινόμηση των ανθρώπων και των μεταξύ τους σχέσεων.

Επιπλέον, ο γάμος αποτελούσε την κατάληξη της στρατηγικής ενός μηχανισμού κοινωνικής συμμαχίας, που μέσω κληρονομικών πρακτικών απέτρεπε τον κατακερματισμό της οικογενειακής περιουσίας, και διασφάλιζε την κοινωνική συνοχή των παραδοσιακών ελληνικών κοινοτήτων.

Για την οικογένεια, τα συγγενειακά δίκτυα και τις οικονομικοκοινωνικές τους προεκτάσεις στο: https://mnimesellinismou.com/neoteriellada/-oikogeneia-syggeneiakadiktya

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Μικρασιάτικος γάμος

Πηγές:

• Θανόπουλος Γ. (2002) «Γάμος» στο Γ. Αικατερινίδης, Ε. Αλεξάκης, Μ.Ε. Γιατράκου, Γ. Θανόπουλος, Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη, Δ. Τζάκης, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι. τόμος Α’, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

• Σκουτέρη-Διδασκάλου, Ν. (1980). «Για την ιδεολογική αναπαραγωγή των κατά φύλα κοινωνικών διακρίσεων. Η σημειοδοτική λειτουργία της ‘τελετουργίας του γάμου’». Στο: K. Boklund-Λαγοπούλου (εισαγωγή και επιμέλεια), Σημειωτική και Κοινωνία, σσ.159-196. Οδυσσέας: Ελληνική Σημειωτική Εταιρία.

• Φωτόγραφια εξωφύλλου από: http://romiazirou.blogspot.com/2014/10/video_10.html