Βιτσέντζος Κορνάρος και “Ερωτόκριτος”

Ο ποιητής του «Ερωτοκρίτου» Βιτσέντζος Κορνάρος, ο μικρότερος από τους πέντε γιους του Ιάκωβου Κορνάρου, γεννήθηκε στο χωριό Τραπεζόντα Σητείας, που αποτελούσε πατρογονικό φέουδο της οικογένειάς του, στις 26 ή στις 29 Μαρτίου του 1553.

Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα, έργο του Θεόφιλου

Στην εποχή του η Κρήτη ήταν υποδουλωμένη από τους Ενετούς, όμως ο Βιτσέντζος έζησε έως τα 35 του, στα χωριά Τραπεζόντα και Πισκοκέφαλο της ευρύτερης περιοχής της Σητείας, ως φεουδάρχης γαιοκτήμονας, περιστοιχισμένος από Ελληνορθόδοξους υπηρέτες και δουλοπάροικους.

“Στην Στείαν εγεννήθηκε, στην Στείαν ενεθράφη,

εκεί “καμε κι εκόπιασεν ετούτα που σας γράφει”.

Τον Μάρτιο του 1585, εγκαταστάθηκε στο τότε Μεγάλο Κάστρο, ή Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), κοντά στα αδέρφια του, Ιωάννη Φραγκίσκο και Ανδρέα. Εκεί απέκτησε μεγάλη περιουσία, και λόγω της ιδιότητάς του ως μέλος της ευγενούς βενετοκρητικής οικογένειας των Κορνάρων (Cornaro ή Corner) έγινε μέλος του Συμβουλίου των Ευγενών του Χάνδακα. Τα φιλολογικά του ενδιαφέροντα, τον οδήγησαν ώστε να εξελιχθεί σε ένα από τα πιο δραστήρια μέλη της Ακαδημίας των Stravaganti, που είχε ιδρύσει ο αδελφός του Ανδρέας.

Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1590, στη μονή της Αγίας Αικατερίνης των καλογραίων, παντρεύτηκε τη Μαριέττα Zeno, γόνο παλιάς οικογένειας με μεγάλη κτηματική περιουσία. Από το γάμο του αποκτήθηκαν δύο κόρες, η Κατερούτσα και η Ελένετα.

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του Ερωτόκριτου, το 1713

Εξακολούθησε να διατηρεί σημαντική περιουσία στην περιοχή της Σητείας, την οποία επισκεπτόταν τακτικά καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Πέθανε στον Χάνδακα σε ηλικία περίπου 60 ετών, το 1613 ή το 1614 και ετάφη στον περίβολο του μοναστηριού του Αγίου Φραγκίσκου.

Κ’ εγώ δε θε να κουρφευτώ κι αγνώριστο να μ’ έχου
μα θέλω να φανερωθώ, κι όλοι να με κατέχου
Βιτσέντζος είν’ ο ποιητής και στη γενιά Κορνάρος
που να βρεθή ακριμάτιστος, σα θα τον πάρη ο Χάρος.
Στη Στείαν εγεννήθηκε, στη Στείαν ενεθράφη,
εκεί ΄καμε κι εκόπιασεν ετούτα που σας γράφει.
Στο Κάστρον επαντρέυτηκε σαν αρμηνεύγει η φύση,
το τέλος του έχει να γενή όπου ο Θεός ορίσει

Από τα έργα του Βιτσέντζου Κορνάρου γνωρίζουμε τον Ερωτόκριτο και τη Θυσία του Αβραάμ. Σύμφωνα με τους κριτικούς της λογοτεχνίας, ο Κορνάρος στα έργα του αυτά, κατόρθωσε με μια άψογη τεχνική να μετουσιώσει τα πρότυπά τους σε δραματικά έργα με τέλεια ψυχογραφημένους χαρακτήρες.

Τ’ άκουσες, Αρετούσα μου, τα θλιβερά μαντάτα; ο Kύρης σου μ' εξόρισε εις τση ξενιτιάς τη στράτα.

Tέσσερεις μέρες μοναχά μου 'δωκε ν' ανιμένω, ύστερα να ξενιτευτώ, πολύ μακρά να πηαίνω. Kαι πώς να σ' αποχωριστώ, και πώς να σου μακρύνω, και πώς να ζήσω δίχως σου το χωρισμόν εκείνο.

Kατέχω το κι ο Kύρης σου γλήγορα σε παντρεύγει, Pηγόπουλο, Aφεντόπουλο, σαν είσαι συ, γυρεύγει. Kσι δέ μπορείς ν' αντισταθείς, σα θέλουν οι γονείς σου νικούν την-ε τη γνώμη σου, κι αλλάσσει η όρεξή σου.

"Mιά χάρη, Aφέντρα, σου ζητώ, κ' εκείνη θέλω μόνο, και μετά κείνη ολόχαρος τη ζήση μου τελειώνω. Tην ώρα που αρραβωνιαστείς, να βαραναστενάξεις, κι όντε σα νύφη στολιστείς, σαν παντρεμένη αλλάξεις,

ν' αναδακρυώσεις και να πεις· "Pωτόκριτε καημένε, τά σου'ταξα λησμόνησα, τό'θελες πλιό δεν έναι Kαι κάθε μήνα μιά φορά μέσα στην κάμερά σου, λόγιασε τά' παθα για σε, να με πονεί η καρδιά σου…

Ο Ερωτόκριτος, είναι αφηγηματικό ποίημα αποτελούμενο από 10.000 ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους, ήδη δημοφιλείς στο κοινό του πριν ακόμη πάρουν τη μορφή βιβλίου. Το έργο ήταν πολύ αγαπητό στα Επτάνησα, (ιδιαίτερα στη Ζάκυνθο), αλλά και στην Πελοπόννησο όπου είχαν βρει καταφύγιο πολλοί Κρητικοί, και κυκλοφορούσε σε πολλά αλλοιωμένα χειρόγραφα, που με κόπο ο Κορνάρος κατάφερε να επανορθώσει.

Η υπόθεση του Ερωτόκριτου εκτυλίσσεται σε μια απροσδιόριστη εποχή, σε τόπους φανταστικούς και αφορά τον έρωτα του Ερωτόκριτου με την κόρη του βασιλιά της Αθήνας, Αρετούσα.

Ο Ερωτόκριτος της τραγουδά κάτω από το παράθυρό της, και η κόρη τον ερωτεύεται. Ο πατέρας της όμως αποφασίζει να διοργανώσει αγώνες κονταροχτυπήματος ανάμεσα σε υποψήφιους γαμπρούς, ώστε να δώσει την κόρη του ως έπαθλο στον νικητή. Ο Ερωτόκριτος νικά στους αγώνες και ζητά το χέρι της βασιλοπούλας, αλλά ο βασιλιάς την κίνηση αυτή τη θεωρεί μεγάλο θράσος και τον εξορίζει, αντιπροτείνοντας για γαμπρό στην βασιλοπούλα, τον πρίγκιπα του Βυζαντίου.

Η Αρετούσα αρνείται, και ο βασιλιάς την τιμωρεί με εγκλεισμό, μαζί με τη νένα της. Στο μεταξύ το βασίλειο πολιορκείται από τους εχθρούς του, κι ο πρόσφυγας Ερωτόκριτος, με όψη διαφορετική εξαιτίας ενός μαγικού φίλτρου, επιστρέφει και καταφέρνει να το απελευθερώσει. Ο αγνώριστος Ερωτόκριτος, ζητάει να παντρευτεί την Αρετούσα, κι ο βασιλιάς δέχεται την πρότασή του.

Η Αρετούσα όμως που δεν υποψιάζεται πως πρόκειται για τον αγαπημένο της, αρνείται, αναγκάζοντας τον Ερωτόκριτο να της αποκαλύψει την ταυτότητά του. Η παραμυθένια ιστορία έχει ευτυχές τέλος, με το ζευγάρι να παντρεύεται και όλοι να είναι ευχαριστημένοι.

Η Αρετούσα προσπαθεί να αλλάξει τη γνώμη των γονιών της.

Οι τελευταίοι 12 στίχοι του ποιήματος, αναφέρονται στον ίδιο τον δημιουργό, ενώ γύρω από το κεντρικό θέμα του ποιήματος, τον έρωτα δηλαδή των δύο νέων, περιστρέφονται θέματα τιμής, φιλίας και γενναιότητας.

Με τον Ερωτόκριτο, ο Κορνάρος, κατάφερε να συνθέσει ένα μυθικό ποιητικό κόσμο, τον οποίο τοποθέτησε στο ελληνικό περιβάλλον επιλέγοντας στοιχεία της αρχαίας Αθήνας, του δοξασμένου Βυζαντίου, των νησιών της Ελλάδας, αλλά και του μεσαιωνικού πελοποννησιακού ιπποτικού βίου, της εποχής των Φράγκων. Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε έναν ιδανικό ελληνικό κόσμο της Ανατολής, βασισμένο στις παραδόσεις της μεσαιωνικής Ευρώπης. Αποφεύγοντας τη δυσαρμονία, αποφεύγει να ονομάσει τους αρχαίους θεούς των Ελλήνων, αντικαθιστώντας τους με τον Ήλιο, το Φεγγάρι, τ’ Αστέρια και τη Γη.

Ο Κορνάρος ενδεχομένως να έχει συνδέσει και την μινωική Κρήτη στη μυθιστορία του, καθώς η ερωτική ιστορία Ερωτόκριτου-Αρετούσας, θυμίζει ως ένα βαθμό και τον έρωτα της κόρης του Μίνωα, Αριάδνης με το Θησέα, το βασιλόπουλο της Αθήνας, ενώ η εξιστόρηση της ερωτικής ιστορίας, έγινε μέσω 10.012 ιαμβικών δεκαπεντασύλλαβων ομοιοκατάληκτων στίχων, εξ ολοκλήρου στην κρητική διάλεκτο.

Φανταστικό πορτραίτο του Βιτσέντζου Κορνάρου, από το μοναδικό χειρόγραφο του Ερωτόκριτου (1710)

Βιβλιοθήκη Βρετανικού Μουσείου, στο Λονδίνο

Η αξία του Ερωτόκριτου αποδείχτηκε διαχρονική, ενώ κατά τις τελευταίες δεκαετίες η κριτική και η φιλολογική έρευνα, ανέλυσε και ανέδειξε την ιδιαίτερη τέχνη του Κορνάρου που με αυτήν μεταμόρφωσε μια γαλλική μεσαιωνική μυθιστορία σε ελληνικό λογοτεχνικό μνημείο της Αναγέννησης. Το έτος 2019, χαρακτηρίστηκε ως Έτος Ερωτόκριτου, ως επιπλέον αναγνώριση της αξίας του λογοτεχνικού έργου αυτού.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Κέντρο Ελληνικής γλώσσας, greek-language.gr/digitalResources.

• David Holton, «Μυθιστορία», Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997.

• Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003.

• Στυλιανός Αλεξίου, «Εισαγωγή». Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Ερμής, Αθήνα 1980.

• https://www.anoixtoparathyro.gr