Οι Παροιμίες!
Οι παροιμίες ουσιαστικά αποτελούν στερεότυπες φράσεις, πεζές ή έμμετρες με υπαινικτικό χαρακτήρα ειπωμένες με λιτό και ποιητικό λόγο, και χρησιμοποιήθηκαν κυρίως από τον απλό άνθρωπο ως μέσον συμβουλευτικής προς τους νεότερους. Κάποιες παροιμίες σώζονται από την αρχαιότητα καθώς επρόκειτο για είδος προσφιλές και με ευρεία χρήση στην καθημερινότητα, ενώ διάσημοι παροιμιογράφοι της αρχαιότητας ήταν οι: Αριστοτέλης, Κλέαρχος ο Σολεύς, Χρύσσιπος, Θεόφραστος, Πλούταρχος, Συνέσιος, Δήμων, Αριστοφάνης Βυζάντιος, Δίδυμος κ.ά.).
Στο Βυζάντιο εξακολούθησαν να χρησιμοποιούν τις αρχαίες παροιμίες και μάλιστα αρκετοί ήταν αυτοί που συστηματικά τις κατέγραφαν είτε αυτούσιες, είτε σε λόγια γλώσσα, αλλά που και δημιούργησαν νέες (Μιχαήλ Γλυκάς, Γρηγόριος ο Κύπριος, Φιλάδελφος Μακάριος και Μιχαήλ Αποστόλης κ.ά). Ορισμένοι Πατέρες της Εκκλησίας δε (π.χ Ιωάννης Χρυσόστομος), συνήθιζαν να τις χρησιμοποιούν ακόμα και στη διδασκαλία τους.
Ως είδος της ‘προφορικής λογοτεχνίας’, οι παροιμίες (όπως τα αινίγματα, τα ξόρκια, οι ευχές, οι κατάρες, οι μύθοι, τα δημοτικά τραγούδια κ.ά.) μέχρι και την καταγραφή τους, μεταβιβαζόταν από τη μία γενιά στην άλλη, μέσω του προφορικού λόγου με στόχο την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, την ενημέρωση, αλλά και την εμφύσηση της ιστορικής συνείδησης στα μέλη των κοινοτήτων.
για την προφορικη λογοτεχνια εδω: https://mnimesellinismou.com/logotexnia/-proforiki-logotexnia
Τα πρώτα γράμματα, έργο του Νικ. Γύζη (1842-1901).
Φωτογραφία από: http://texni-zoi.blogspot.com/2016/11/blog-post.html
Η λέξη “παροιμία” προέρχεται από το παρά (δίπλα) και το οίμος (δρόμος) πιθανότατα ως κάτι που λέγεται μέσω άλλης οδού. Ο λαογράφος Δ. Λουκάτος την ορίζει ως τον μικρότερο έμμετρο ή πεζό ποιητικό λόγο, που διατυπώνει παραστατικά και συχνότατα αλληγορικά μια σοφή γνώμη, μια διαπίστωση, μια συμβουλή, και που επαναλαμβάνεται στον καθημερινό λόγο, σαν επιχείρημα ή παράδειγμα.
Οι νεότερες λαϊκές παροιμίες διατηρώντας ζωντανή τη σχέση τους με την παράδοση, αποτελούν συνέχεια των αρχαιοελληνικών αλλά και των βυζαντινών, ενώ υπάρχουν σχετικές συλλογές από κάθε περίοδο της ελληνικής γραμματείας. Έως και σήμερα οι παροιμίες αποτελούν ιδιαιτέρως αγαπητό είδος της προφορικής λογοτεχνίας καθώς απομνημονεύονται εύκολα και συχνά έχουν περιπαικτικό και αστείο ύφος.
Οι παροιμίες δημιουργήθηκαν από την παρατήρηση και τη βιωματική εμπειρία ως προς τους χαρακτήρες, τις συμπεριφορές, τα φυσικά φαινόμενα, τις κοινωνικές αντιλήψεις, τις περιπαικτικές ιστορίες, τους μύθους, τα έθιμα, τις δοξασίες, αλλά και τις ιστορίες του Ευαγγελίου και των Γραφών, και αφορούν σε όλες τις ηλικίες και κοινωνικές τάξεις. Πολλές παροιμίες αναπαράγονται με κάθε ευκαιρία στην καθημερινή ζωή, ενώ δεδομένου ότι βρίθουν από νοήματα και η απομνημόνευσή τους είναι εύκολη, χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς με στόχο τη νουθεσία και τον φρονηματισμό, στο διδακτικό υλικό της σχολικής εκπαίδευσης.
Με μεγάλη μορφολογική ποικιλία, οι πολύστιχες ή σύντομες αλλά πάντα περιεκτικότατες και εκφραστικότατες παροιμίες, χρησιμοποιούν συνήθως δραματικό λόγο, έμμετρο και με χρήση διαλόγου, αλλά και εικόνες, επαναλήψεις, αντιθέσεις, παρηχήσεις, καλολογικά στοιχεία, σχήματα λόγου, αφαίρεση και λογοπαίγνια.
Οι συνήθεις γενικές κατηγορίες των παροιμιών, αφορούν σε ηθικές γνώμες, θρησκεία, κοινωνία, ανθρώπινο βίο, ζώα, φυσικό κόσμο, ιστορία, και παράδοση, ενώ ο Ν. Πολίτης στο έργο του Παροιμίαι τις κατατάσσει αλφαβητικά κατά την κύρια λέξη (βασική λέξη κάθε παροιμίας).
Οι παροιμίες που με κάποιο τρόπο συνδέονται με συγκεκριμένα πρόσωπα ή/και παραθέτουν τα ονόματά τους, λέγονται βελλερισμοί, όπως οι:
Αγάπα η Μάρω το χορό, κι ήβρε κι άντρα ζουρνατζή!
Καλότυχος που ζήσει, έλεγ’ η Μαριά του Ζήση!
Φοβάται ο Γιάννης το θεριό, και το θεριό το Γιάννη!
Τα 'χεν η Μαριά στο νου της, τα 'βλεπε και στ' όνειρό της!
Όλα είναι ματαιότης, που ‘λεγε κι ο Παναγιώτης!
Γιάννης πίνει, Γιάννης κερνάει!
Άλλαξε ο Μανωλιός κι έβαλε τα ρούχα αλλιώς!
Όταν οι άλλοι αποτρυγούσαν, η Μαρία έπλεκε καλάθι!
Ο Γρηγόρης εγρηγόρει κι ο Μελέτης εμελέτα, κι ο Γρηγόρης την επήρε του Μελέτη τη γυναίκα!
Γεια σου, Γιάννη. -Κουκιά σπέρνω!
Όσον καιρό θερίζαμε, Βασίλη κυρ Βασίλη, και σαν αποθερίσαμε, ποιος είσαι, βρε κασίδη;
Τρέχα γύρευε και Νικολό καρτέρει!
Άλλη καμιά δεν γέννησε, μόν' η Μαριώ το Γιάννη!
Όπου γάμος και χαρά κι η Βασίλω πρώτη!
Χωστά-χωστά τον έκαμε ο Μιχελής το γάμο, γιατί ήταν λίγα τα ψωμιά και το χωριό μεγάλο!
Πηγή φωτογραφίας από: https://e-didaskalia.blogspot.com/2018/11/blog-post_52.html
Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι παροιμιόμυθοι πολλοί εκ των οποίων σώζονται από την αρχαιότητα. Αποτελούν ιστορίες-αφηγήσεις που καταλήγουν σε μία παροιμία (συνήθως ως επιμύθιο). Σύμφωνα με τον λαογράφο Δ. Λουκάτο, παροιμιόμυθος “είναι η αλληγορική, συνήθως, παροιμία που έχει θέμα της ένα μύθο ή ένα περιστατικό και το διατυπώνει βραχυλογικά σαν αφήγηση ή σαν περιγραφή, σαν διάλογο ή και σαν φευγαλέα αποσπασματική φράση”:
Όλο το βόδι εφάγαμε και στην ουρά αποστάσαμε!
Άμαθος βρακίν εφόρει, κάθε πάτημα το’ θώρει!
Γλυκάθηκε η γριά στα σύκα, κι όλη μέρα τ’ ανεζήτα!
Άλλοι παπάδες ήρθανε, άλλα βαγγέλια φέρανε!
Εμαζεύτηκαν τα όρνια κι έκαναν τον μπούφο πρώτο!
Δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένον αχυρώνα!
Δέκα η αλεπού, έντεκα το αλεπόπουλο!
Ο παπάς από την πόλη, η παπαδιά τα μολογάει!
Άγιε Νικόλα, βόηθα με. -Σείσε κι εσύ το πόδι σου!
Εδώ σε θέλω κάβουρα, να περπατάς στα κάρβουνα!
Άλλος βαστούσε την κοφίνα κι άλλος έτρωε τα σιμίτια!
Λαγός την φτέρην έσειε, κακό της κεφαλής του!
Αν άκουγε ο Θεός τα κοράκια, γαϊδούρι δεν θα’ μενε ζωντανό!
Αν δεν εγονάτιζ’ η καμήλα δεν θα την εφορτώνανε!
Η κότα πίνει νερό και κοιτάει και τον ουρανό!
Η θεματολογία των παροιμιών είναι αστείρευτη (συμβουλή, προτροπή, καυστικότητα, νουθεσία/συμμόρφωση, αποτροπή, προνοητικότητα, πρόβλεψη, απερισκεψία, διαπίστωση, αντίθεση, υπερβολή, παρομοίωση, κυριολεκτικές, γνωμικά κ.ά), και παλαιότερα είχαν τυπική έναρξη με φράσεις όπως: ειν’ ένας λόγος που λέει, να σου πω ένα λόγο/ένα μύθο/ένα παραμύθι, κατά πως το λεν’ οι παλαιοί, κ.ά.
Μερικές από τις χιλιάδες παροιμίες είναι οι εξής:
Δανείσου καλοπλήρωνε, στείλε και πάρε κι άλλο!
Τι κι αν σε δέρνουν δεκατρείς, αν δε σε δέρνει ο νους σου!
Δουλειά δεν είχε ο διάολος κι έτρωγε τα παιδιά του!
Απ’ του διαβόλου το μαντρί, μήτε ‘ρίφι μήτε αρνί!
Από πίτα που δεν τρως, τι σε νοιάζει κι αν καεί;
Εγώ ψοφώ για το ψωμί κι ο άντρας μου το δίνει!
Όσα λέει ο παπάς να κάμεις, και όσα κάνει μην τα κάνεις!
Η τιμή, τιμή δεν έχει και χαρά στον που την έχει!
Κάθε καρυδιάς καρύδι!
Σαν της τρελής τα μαλλιά!
Σαν τη μύγα μες το γάλα!
Και οι τοίχοι έχουν αυτιά!
Σαν αίγα, που την αρμέγουνε, και με μιαν ανεποδαριά χύνει το γάλα!
Με ήλιο τα μπάζω, με ήλιο τα βγάζω, τι έχουν τα έρμα και ψοφούν;
Εις του θανάτου τις πληγές βοτάνια δε χωρούνε ούτε γιατροί γιατρεύουνε ούτ’ άγιοι βοηθούνε!
Από εψές το δειλινό λείπει ο άντρας μου στο μύλο, πείτε μου γειτόνισσες, να παντρευτώ ή να μείνω;
Όσο πιο αραιά φυτεύεις τα σκόρδα, τόσο πιο πολύ χοντραίνουν!
Βρήκες καιρό, αρμένιζε, καιρό μην περιμένεις, γιατί ο καιρός τα πράγματα δεν ξέρεις πώς τα φέρνει!
Μην το περηφανεύεσαι και μην το κάνεις νάζι, γιατί ο Θεός την ομορφιά σαν άνθος την τινάζει!
Αγάλι-αγάλι γίνεται η αγουρίδα μέλι, κι αγάλι-αγάλι φύτευε ο γεωργός τ’ αμπέλι!
Κάμεις καλό, κάμεις κακό, θα ’ρθει γυρεύοντάς σε!
Βόηθα με να σε βοηθώ, ν’ ανεβούμε το βουνό!
Έχει ο καιρός γυρίσματα, να πληρωθούν τα πείσματα!
Όταν ο Θεός σου δίνει αλεύρι, σου παίρνει ο διάβολος το σακί!
Από τη γης βγαίνει χρυσάφι κι από το σκούληκα μετάξι!
Όποιου του μέλλει να πνιγεί, ποτέ του δεν πεθαίνει!
Όσα έχει η μοίρα στο χαρτί, πελέκι δεν τα κόβει!
Το ΄να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο!
Όπου κράζουν τα κοράκια, κει σωπαίνουνε τ’ αηδόνια!
Αλλιώς λαλεί ο τζίτζικας, αλλιώς λαλεί τ’ αηδόνι!
Εδώ καράβια χάνονται, παλιόβαρκες πού πάτε;
Κάλλιο πέντε και στο χέρι, παρά δέκα και καρτέρει!
Ας ήμουν νιος και να ‘ξερα, γέρος και να μπορούσα!
Μ’ όποιον δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις!
Η γριά η κότα έχει το ζουμί, μα η πουλάδα κάνει τον πετεινό να λαλεί!
Ήλιος και βροχή παντρεύονται φτωχοί, ήλιος και χιόνι παντρεύονται αρχόντοι!
Να ‘ναι Χριστούγεννα στεγνά, τα Φώτα χιονισμένα, και τα Λαμπρά βρεχούμενα, αμπάρια γιομισμένα!
Όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα, τον τρώνε οι κότες!
Ο ψεύτης και ο κλέφτης τον πρώτο χρόνο χαίρονται!
Από αγκάθι βγαίνει ρόδο κι από ρόδο βγαίνει αγκάθι!
Η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει!
Δε θέλει ρύζι με νερό, θέλει νερό με ρύζι!
Αλί στα Μαρτοκλάδευτα και στ’ Απριλοσπαρμένα!
Το παραμύθι της γιαγιάς, έργο του Νικ. Γύζη ( 1842-1901), φωτογραφία από: http://texni-zoi.blogspot.com/2016/11/blog-post.html
Γάμος εις τα γέρατα, ή σταυρός ή κέρατα!
Εκεί που είσαι ήμουνα και δω που είμαι θα ‘ρθεις!
Φασούλι το φασούλι, γεμίζει το σακούλι!
Όποιος σκορπάει τον καιρό, δεν τον ξαναμαζεύει!
Όποιος νύχτα περπατεί, λάσπες και σκατά πατεί!
Όποιος δε βλέπει πού πατεί, στη λάσπη θε να πέσει!
Ο άνθρωπος ό,τι μπορεί κι ο Θεός ό,τι θέλει!
Ο λόγος είναι αργυρός και η σιωπή χρυσός!
Δάσκαλε που δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις!
Άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο!
Των φρονίμων τα παιδιά, πριν πεινάσουν μαγειρεύουν!
Όποιος δεν θέλει να ζυμώσει, δέκα μέρες κοσκινίζει!
Μήνας που δεν έχει ρο, ρίξε στο κρασί νερό!
Χιόνι ρίχνει το Φλεβάρη, βάνεις στάρι στο κελάρι!
Σαν έπρεπε δεν έβρεχε, το Μάη εχαμοβρόντα!
Ο Μάης έχει τ’ όνομα κι ο Απρίλης τα λουλούδια!
Από Μαρτιού πουκάμισο κι απ’ Αύγουστο σεγκούνι!
Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε και πάλι ξαναχιόνισε!
Αν βρέξ' ο Μάρτης τρία νερά κι' Απρίλης άλλα δύο να ιδείς του Μάρτη τα κουκιά τ' Απρίλη τα σιτάρια, να ιδείς το γεροκρίθαρο πώς στρίφτει το μουστάκι!
Αν βρέξει ο Απρίλης δυο νερά κι ο Μάης άλλο ένα, χαρά σ’ εκείνον το ζευγά που ‘χει πολλά σπαρμένα!
Του Απρίλη η βροχή κάθε στάλα και φλουρί!
Να ‘μουν το Μάη γάιδαρος, τον Αύγουστο κριάρι, όλους τους μήνες κόκορας και γάτος το Γενάρη!
Μάη μήνα μη φυτέψεις, Μάη μη στεφανωθείς, Μάη μήνα μη δουλέψεις, Μάη μην ταξιδευτείς!
Οκτώβρη και δεν έσπειρες, στάρι μην περιμένεις!
Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη έχει τρεις σωρούς τ’ αλώνι!
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
Πηγές:
Δαμιανού Δ. & Παπαχριστοφόρου Μ. «Προφορική λογοτεχνία», στο Δ.Δαμιανού, Δημόσιος & Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι, Λαϊκή Φιλολογία, Πάτρα: EAΠ 2002.
Λουκάτος Δ. Σ. (1992). Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, 4η έκδ.[1η έκδ.:1977]. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Αλεξιάδης Μ. Αλ. (2008). Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία, 2η έκδ., συμπληρωμένη [1η έκδ.: 2006]. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα.
Ρηγάτος Γ.Α. (1997). Ιατρική Παροιμιολογία. Αθήνα: ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις Μονοπρόσωπη ΕΠΕ.
αναγνωστοπουλος Β.Δ. Τα λιγαπολα, Εκδ. Εργαστηριου λογου & πολιτισμου Πανεπιστημιου θεσσαλιας, βολος 2002
