Η ρητορική τέχνη στην Αρχαία Αθήνα

Ο πεζός γραπτός λόγος, στην Ελλάδα, πρωτοεμφανίστηκε τον 6ο αι., και παρόλο που η δεξιοτεχνία στο λόγο, έχαιρε μεγάλης εκτίμησης, από τα χρόνια του Ομήρου, η καλλιέργειά του ως λογοτεχνικό είδος, αναπτύχθηκε, μόλις τον 5ο αι., ως απόρροια του χαρακτήρα της δημόσιας ζωής της Αθήνας, του κοινωνικού συστήματος, της οικονομικής κατάστασης, και της αντίληψης της εποχής.

Ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς κλάδους, σημαντική θέση κατείχε και η ρητορική, αφού με την πάροδο του χρόνου έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της επιτυχούς συμμετοχής των πολιτών στα κοινά.

Η συνδρομή των σοφιστών και των φιλοσόφων στη μεταλαμπάδευση της γνώσης, αλλά και στην αναγωγή της ρητορικής τέχνης, σε επιστήμη, υπήρξε καθοριστική, και ανέδειξε σημαντικούς ρήτορες από τους οποίους διασώθηκε μεγάλος αριθμός λόγων (Λυσίας 35, Αισχύνης 3, Δημοσθένης 38 λόγοι), αποδεικνύοντας την κυριαρχία της ρητορικής στο χώρο των σπουδών, και τη σημαντικότητά της στην εκπαίδευση της εποχής

Η έντεχνη ρητορική, γεννήθηκε στη Σικελία, με δασκάλους τον Κόρακα, και τον Τεισία, που έγραψαν βιβλίο για τη δικανική ρητορική. Μαθητής τους, υπήρξε ο Γοργίας ο Λεοντίνος, που αναδείχτηκε σε μεγάλο ρήτορα και δάσκαλο. Από το 427 π.Χ., δίδασκε στην Αθήνα, με ζήλο, επιμένοντας πως οι νέοι πρέπει οπωσδήποτε να διδαχτούν τη ρητορική, αφού, οι κάτοχοι της τέχνης του λόγου, έχουν σημαντικότατο πλεονέκτημα έναντι των άλλων πολιτών.

Οι ρητορικοί λόγοι, διακρίνονται, αναλόγως του περιεχομένου τους σε συμβουλευτικούς ή δημηγορίες (Βουλή και Εκκλησία του Δήμου), σε δικανικούς, (δικαστήρια), και σε πανηγυρικούς ή επιδεικτικούς, (γιορτές και επίσημες τελετές).

Ειδικευμένοι λογογράφοι, όπως ο Λυσίας που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους λογογράφους δικανικών λόγων, συνέγραφαν κατά παραγγελία, λόγους στήριξης δικαστικών υποθέσεων, και η επιτυχία στη δημόσια ζωή εξαρτιόνταν από τη ρητορική δεξιοτεχνία, τόσο για διάκριση στην πολιτική, αλλά και για την εκφώνηση λόγων σε διάφορες συναθροίσεις.

Ως φυσική συνέπεια, ήρθαν στο προσκήνιο οι σοφιστές, ως εκπαιδευτές, και μέσω αυτών, η μελέτη και η ανάλυση της ρητορικής έγινε συστηματικότερη. Ο Πώλος ο Ακραγαντίνος, και ο Πρόδικος ο Κείος, εστίασαν τη διδασκαλία τους στην εξεύρεση και παρουσίαση της φαινομενικής αλήθειας, καθώς και στη δυνατότητα υποστήριξης μιας θέσης, αλλά και της αντίθετής της, με την ίδια πειστικότητα κι επιχειρηματολογία.

Η ρητορική ενσωματώθηκε σταδιακά στο σύστημα διδασκαλίας, και στα χρόνια ανάμεσα στον Θουκιδίδη και τον Αριστοτέλη (5ος-4ος αι), αποτελούσε μάθημα απαραίτητο, για την τελειοποίηση του λόγου.

Η διδασκαλία της ρητορικής, διατηρούσε ιδιωτικό χαρακτήρα και δεν εντάχθηκε στο πλαίσιο σχολής έως το 390, που ο Ισοκράτης ιδρύει ένα σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο με στόχο τη δημιουργία ηθικών προσωπικοτήτων εφοδιασμένων με αρετή και πρακτική γνώση.

(436 π.Χ - 338 π.Χ.) έζησε στο κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο του Πελοποννησιακού πολέμου, στο μεταίχμιο του χρυσού αιώνα και της παρακμής της αθηναϊκής πόλης-κράτους.

Δάσκαλοι του Ισοκράτη υπήρξαν ο Πρόδικος ο Κείος, ο Γοργίας, και ο Σωκράτης, ενώ στην σχολή του φοίτησαν σπουδαίοι μετέπειτα ρήτορες, όπως ο Αισχίνης, (αντίπαλος του Δημοσθένη),  ο Λυκούργος, ο Υπερείδης, και ο Ισαίος, (δάσκαλος του Δημοσθένη).

Το 386 π.Χ, ιδρύεται η Ακαδημία του Πλάτωνα, ο οποίος υποστηρίζει, πως η ρητορική, οφείλει να στοχεύει στην καλλιέργεια της ψυχής. Δάσκαλος στην Ακαδημία, είναι και ο Αριστοτέλης, που το 335, ιδρύει δική του Σχολή (Περιπατητική).

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι προγενέστεροι, ασχολήθηκαν επιφανειακά, και όχι με τη βαθύτερη ουσία της ρητορικής, έτσι, με το έργο του «Ρητορική», θέτει τις βάσεις για επιστημονική έρευνα του είδους.

Τα στάδια για τη δημιουργία του ρητορικού λόγου, ήταν η εύρεση, η ταξινόμηση, και η παρουσίαση, αν και υπήρχαν διαφωνίες τόσο ως προς την προτεραιότητά τους, όσο και ως προς τη χρήση προτύπων, που δεσμεύουν, την ελευθερία της πνευματικής δημιουργίας.

Στους ελληνιστικούς χρόνους, ρητορικά θέματα πραγματεύεται και η Στοά, μέσω του Κλεάνθη από την Άσσο, και του Χρυσίππου από τους Σόλους ενώ  από το 161 π.Χ., πολλοί Ρωμαίοι, όπως ο Κικέρωνας, και οι Γράκχοι, παρακολουθούσαν ιδιαίτερα μαθήματα ρητορικής, από Έλληνες δασκάλους.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012, http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/encyclopedia/rhetoric/page_045.html?prev=true

• Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Σημαντικοί σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, Πάτρα 2000.

• Εγκυκλοπαίδεια Επιστήμη και Ζωή, εκδοτικές και εμπορικές επιχειρήσεις Γεώργιος Χατζηϊακώβου, Θεσσαλονίκη 1982

  ΦωτογραφίΕΣ:

• http://nea-gnosi.gr/news-announcements/anichto-seminario-ritoriki-filosofia/

• http://www.hellenicaworld.com/Greece/Person/gr/Isokratis.html