Το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας μέσω της αρχαίας αττικής αγγειογραφίας

Στις αρχές του 5ου αι. στα αγγεία εμφανίζονται σκηνές, που απεικονίζουν τη βασική γραμματική και μουσική εκπαίδευση, ως μέρος της καθημερινότητας των Αρχαίων Αθηναίων. Η εκπαίδευση συνεχίζονταν σε αρκετές περιπτώσεις με ανώτερες σπουδές, σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα.

Στην εικονογραφία της εποχής αντικατοπτρίζεται το ιδεώδες αλλά και η πραγματικότητα της αθηναϊκής κοινωνίας. Μεταξύ αυτών, και ο τομέας της εγγράμματης, της μουσικής αλλά και της ηθικής εκπαίδευσης των παιδιών, που αντανακλάται σε παραστάσεις αγγείων. Ένα από αυτά, και η κύλικα του Δούρη, η οποία παρουσιάζοντας σχολικές σκηνές, μας εισάγει στον κόσμο του αττικού εκπαιδευτικού συστήματος.

Η σύνθεση των σχολικών σκηνών, στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία δίνει μία εικόνα  του εκπαιδευτικού συστήματος της Αρχαίας Αθήνας.

Παρατηρώντας την κύλικα του Δούρη, βλέπουμε πως μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ήταν η απαγγελία στίχων, (κυρίως του Ομήρου, ως απαραίτητη μεταλαμπάδευση προτύπων ανδρείας και αρετής), αλλά και η απόδοση έργων λυρικής ποίησης, συνοδεία μουσικού οργάνου.

Η εκπαίδευση  ακολουθούσε το τρίπτυχο των μαθημάτων, της μουσικής, των γραμμάτων και της γυμναστικής, ενώ η διδασκαλία, γίνονταν σε ιδιωτικούς χώρους και όχι σε δημόσια κτήρια, για τα δύο πρώτα μαθήματα.

Στο συγκεκριμένο αγγείο, ο δάσκαλος, βρίσκεται καθισμένος σε μια καρέκλα με πλάτη (κλισμό) και κυρτά πόδια, και ξετυλίγει έναν κύλινδρο, στον οποίο αναγράφεται η εξής φράση: ΜΟΙΣΑΜΟΙΑΦΙΣΚΑΜΑΝΔΡΟΝΕΥΡΩΝΑΡΧΟΜΑΙΑΕΙΝΔΕΝ, μέρος διθυράμβου, που πιθανότατα εξυμνεί τα κατορθώματα του Αχιλλέα, στον Σκάμανδρο ποταμό, στην Τροία.

Μπροστά του στέκεται ένας μαθητής, ενώ παραπλεύρως βλέπουμε τον «παιδαγωγό», να παρακολουθεί την απαγγελία του παιδιού, κρατώντας ένα μακρύ μπαστούνι. Καθισμένος σε σκαμνί (δίφρο), έχει στάση που προδίδει την ιδιότητά του, αφού οι παιδαγωγοί ήταν δούλοι εύπορων οικογενειών, επιφορτισμένοι με το καθήκον, να συνοδεύουν το παιδί στον δάσκαλο, μεταφέροντας τα σχολικά του είδη. Όφειλαν δε, να παρακολουθούν το μάθημα, ώστε να είναι έπειτα σε θέση, να βοηθήσουν τον προστατευόμενό τους, με την επανάληψη της διδαχθείσας ύλης.

Οι μαθητές, οι παιδαγωγοί, αλλά και οι βοηθοί του δασκάλου, κάθονται σε σκαμνάκια χωρίς ράχη (δίφρους). Στη μία όψη του αγγείου, απεικονίζονται μαθήματα λύρας, και απαγγελίας, από γενειοφόρους δασκάλους, ενώ στη δεύτερη, τραγουδιού και γραφής, από αγένειους, διαβαθμίζοντας, ενδεχομένως, τα μαθήματα, αναλόγως της βαρύτητάς τους.

Στον τοίχο, κρέμονται μουσικά όργανα, κύλικες, θήκες σχολικού υλικού, και κανόνες, σε σχήμα σταυρού, οι οποίοι διευκόλυναν την απόλυτη συμμετρία των γραμμάτων. Η καλλιγραφία μάλιστα, ήταν σύνηθες αντικείμενο διαγωνισμών, ιδίως κατά την ελληνιστική περίοδο. Συχνά γίνονταν επίσης, μουσικοί διαγωνισμοί, ενώ οι κατασκευαστές μουσικών οργάνων, ήταν ξακουστοί μάστορες.

Τα κορίτσια σπανιότατα πήγαιναν στο σχολείο. Η εκπαίδευσή τους γίνονταν στο σπίτι και αφορούσε τις οικιακές ασχολίες οι οποίες θα συνόδευαν τα κορίτσια σε ολόκληρη τη ζωή τους. Άλλωστε το αθηναϊκό ιδεώδες σχετικά με τη μέλλουσα νύφη ήταν αυτή να στερείται ιδιαίτερης γνώσης και εμπειρίας ώστε ο σύζυγος να την εκπαιδεύσει σχετικά με τον τρόπο που αυτός επιθυμούσε να λειτουργεί ο οίκος του. Τα απαραίτητα προσόντα τα οποία έπρεπε να έχει η γυναίκα πριν το γάμο και πάνω στα οποία εκπαιδεύονταν τα μικρά κορίτσια ήταν η υφαντική, η μοδιστρική και η καλή μαγειρική.

Έτσι η σχολική εκπαίδευση στην Αθήνα, αφορούσε κυρίως τα αγόρια, και ξεκινούσε συνήθως στην ηλικία των επτά ετών, με γραφή, αριθμητική, και ανάγνωση, ενώ τα παιδιά εύπορων οικογενειών, συμπλήρωναν τη μόρφωσή τους, με εκμάθηση μουσικού οργάνου, τραγουδιού, και χορού και είχαν τη δυνατότητα να λάβουν ανώτερη εκπαίδευση με την ενηλικίωσή τους. Η διαδικασία ήταν χρονοβόρα, λόγω των μεθόδων διδασκαλίας της εποχής, και χρειάζονταν μέχρι και 4 χρόνια, για να μάθει κανείς να διαβάζει επαρκώς, και να αποστηθίζει  στίχους, πρώτα του Ομήρου, κι έπειτα άλλων ποιητών.

Στην Κλασική Αθήνα η εκπαίδευση ήταν καθαρά προσωπική υπόθεση. Ο πατέρας αποφάσιζε αν θέλει να πληρώσει τα δίδακτρα αν και δεν είχε καμία νομική υποχρέωση να μορφώσει τα παιδιά του. Οι δάσκαλοι στην Αθήνα ανήκαν συνήθως σε χαμηλή κοινωνική θέση και η αμοιβή τους ήταν μικρή, ενώ τα σχολεία στεγάζονταν σε ιδιωτικούς χώρους κοντά σε δημόσια ή ιδιωτικά γυμνάσια (γήπεδα).

Από τα 8 ή τα 12 έτη, στα απαραίτητα μαθήματα προστίθενταν η σωματική άσκηση, προκειμένου να επιτευχθεί η παράλληλη καλλιέργεια νου και σώματος, που θα οδηγούσε στην ολοκλήρωση του ατόμου, σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό ιδεώδες.Ο συνδυασμός αυτών των μαθημάτων, θεωρούνταν βασική πνευματική καλλιέργεια, και διαρκούσε, μέχρι την ηλικία των δεκατεσσάρων.

Τα παιδιά αναλάμβαναν τότε, οι παιδοτρίβες, (δάσκαλοι γυμναστικής) και η φυσική αγωγή, αποκτούσε μεγαλύτερη σημασία, απ’ οποιαδήποτε άλλη εκπαίδευση, διότι αποτελούσε την προετοιμασία, για τη μετέπειτα στρατιωτική και πολεμική εκπαίδευση. Μετά τα 18 τους, οι πλουσιότεροι νέοι, συνήθως φοιτούσαν σε σχολές σοφιστών και φιλοσόφων, προκειμένου να αποκτήσουν ανώτερη μόρφωση (Ισοκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη κ.ά.)

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Κωνσταντίνος Αθ. Ρωμαίος, Μικρά Μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1955

• Robert Flacelière, Ο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1990.

• Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Αλ. Κουκουζέλη, Σημαντικοί σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού Πάτρα 2000

• P. Cartledge, « Μία σπαρτιατική εκπαίδευση ». Στο: Α. Δίπλα (επιμ.), Ανθολόγιο. Κείμενα από τη Σύγχρονη Βιβλιογραφία ΕΑΠ Πάτρα 2008

• Βενιαμίν Φάρριγκτον, Η επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1969

• Πύλη Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου: Γιάννης Παπαθανασίου, Ελληνικός Πολιτισμός: http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/ar.ag/douris-20.htm

• Φωτογραφία: https://myphotopic.blogspot.com/2014/02/blog-post_26.html