Ομηρικά έπη: καταγωγή, δημιουργία και συνθήκες πρόσληψης της επικής ποίησης

Τα δημιουργήματα του Ομήρου – η Ιλιάδα και η Οδύσσεια – έχουν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, όσο και πολύπλοκη σχέση με την ιστορία. Προϋπόθεση και των δύο επών, ο δεκαετής τρωικός πόλεμος, που θεωρούνταν γεγονός αδιαμφισβήτητο για τους αρχαίους Έλληνες. Η δημιουργία τους σηματοδότησε την έναρξη της γραπτής ποιητικής παράδοσης στην αρχαία Ελλάδα.

Η καταγωγή των επών…

Είναι γεγονός ότι καλλιτεχνικές δημιουργίες που αφορούσαν μια πρώιμη, μια προ ομηρική μορφή ποίησης, αποδεδειγμένα υπήρχαν. Και τούτο ισχύει αφενός, επειδή οι άνθρωποι από τη γέννησή τους, είχαν πάντα την τάση να καταγράφουν τις μνήμες τους και τους ηρωισμούς τους, αφετέρου γιατί αυτό καθαυτό αποδεικνύεται μέσα από τα ίδια τα έπη.

Πάντοτε υπήρχαν θρύλοι, αφηγήσεις, δόξες παλαιών ηρώων που έγιναν οι πρόδρομοι και τα σημεία αναφοράς στα έπη του Ομήρου. Ήταν στο ξεκίνημα της ιστορίας, όταν οι λαοί διαμόρφωναν την πολιτισμική τους φυσιογνωμία, στην προσπάθεια τους να προσδιοριστούν ιστορικά και γεωγραφικά, και έτσι να οριοθετήσουν την παρουσία τους μέσα στη ροή της ιστορίας.

Η ύπαρξη παλαιότερης ποιητικής παράδοσης διαπιστώνεται μέσα στα ίδια τα ομηρικά έπη. Και είναι σίγουρο ότι ο ποιητής είχε σαφή γνώση αυτής της προϊστορίας, την οποία χρησιμοποιούσε ξετυλίγοντας το δικό του έπος. Έτσι στα ομηρικά έπη διακρίνουμε αναφορές σε τέσσερις προηγούμενους μυθολογικούς κύκλους. Πρόκειται για το μύθο του Μελέαγρου και το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου που αναφέρονται στον Αιτωλικό κύκλο, την πρώτη πολιορκία της Θήβας και την άλωσή της από τους επιγόνους, που αναφέρονται στον Θηβαϊκό κύκλο, τις περιπέτειες του Ιάσονα στην Αργοναυτική εκστρατεία και βεβαίως, τις αφηγήσεις που αφορούν γεγονότα του Τρωικού πολέμου και που τοποθετούνται χρονολογικά πριν τη δημιουργία της Ιλιάδας.

“Η σφαγή των μνηστήρων απ’ τον Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο”, έργο του Christophe Thomas Degeorge. 1812.

Με αυτό το πλούσιο υλικό και με τη χρήση τυποποιημένων εκφράσεων, οι αοιδοί μπορούσαν να αυτοσχεδιάζουν, να δημιουργούν, και ελλείψει γραφής, να διαδίδουν προφορικά τα έπη. Βοηθούσε σ’ αυτό και η ποιητική γλώσσα, μια γλώσσα τεχνητή που δε μιλιόταν πουθενά στον αρχαίο κόσμο. Ήταν εμπλουτισμένη με πολλά διαλεκτικά στοιχεία ελληνικών φύλων κι έτσι ήταν αποδεκτή σε κάθε ακροατήριο, ως η γλώσσα της εποχής των ηρώων. Με τη συχνή αφήγηση τα έπη παγιώνονται σε μια τυποποιημένη διατύπωση, που οι αοιδοί δε χρειάζεται να ανακαλούν στη μνήμη τους, κάθε φορά που τραγουδούν. Παράλληλα όμως, εκτός από την εξαιρετική γνώση τους στη μυθολογία, έπρεπε να έχουν την ικανότητα να αυτοσχεδιάσουν όποια ιστορία, καινούργια ή παλαιότερη, τους ζητούσε το ακροατήριό τους. Αυτή ακριβώς η νεωτερικότητα στην αφήγηση, ο τρόπος δηλαδή που δημιουργήθηκαν και δομήθηκαν τα δύο έπη, η χρονολόγησή τους, καθώς και η σχέση του Ομήρου με την παράδοση, απασχόλησαν και απασχολούν μέχρι σήμερα το φιλολογικό κόσμο.

Εκτός από τους τέσσερις μυθολογικούς κύκλους, υπάρχουν αναφορές και σε άλλα μικρότερα έπη. Ο Δημόδοκος στη Σχερία τραγουδά για τη φιλονικία Αγαμέμνονα – Αχιλλέα στις απαρχές του Τρωικού πολέμου. Το γεγονός αναφέρεται στα προγενέστερα των ομηρικών, Κύπρια έπη, τα οποία συμπληρώνουν θεματικά την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

"Καλλιόπη, η Μούσα της επικής Ποίησης", 1798 - Charles Meynier

Ο Οδυσσέας κατά την παραμονή του στο νησί των Φαιάκων, ζητά από τον αοιδό να του τραγουδήσει τα γεγονότα της πτώσης της Τροίας, ποίημα που αποτελεί μέρος ενός μικρότερου έπους, της Μικράς Ιλιάδος, και που αναφέρεται αναλυτικότερα στο έργο του Αρκτίνου, Ιλίου πέρσις. Στο έπος της Αιθιοπίδας -συνέχεια της Ιλιάδας-  το οποίο γνωρίζουμε μέσα από τον Τρωικό κύκλο, διακρίνουμε μία σειρά από γεγονότα τα οποία βρίσκουμε με παρόμοια σύνθεση και στην Ιλιάδα. Η πορεία του Αχιλλέα προς την τελική μάχη και το θάνατό του, γεγονός που προβλέπεται από τη μητέρα του (θεά Θέτιδα) και στα δύο έπη, και η περιπέτεια της ζωής του Νέστορα, η οποία αποδίδεται με διαφορετική πλοκή στις δύο ιστορίες.

Η Μούσα…

Στα προοίμια των δύο ομηρικών επών, διαφαίνεται η σχέση εξάρτησης του αοιδού από τη Μούσα. Κοινό τους στοιχείο αποτελεί η επίκλησή της της Μούσας στους πρώτους κιόλας στίχους, ώστε να συνδράμει και να ανταποκριθεί στο ποιητικό έργο, νομιμοποιώντας έτσι την έμπνευσή του ποιητή. Η Μούσα σε συνεχή συνύπαρξη και αλληλεπίδραση με τον αοιδό, όχι μόνο τον εμπνέει, αλλά του υπαγορεύει στην ουσία τι θα αφηγηθεί: την εξιστόρηση ενός καταστροφικού πολέμου στην Ιλιάδα, και την ιστορία μιας προσωπικής περιπλάνησης σε καιρό ειρήνης, στην Οδύσσεια. Ειδικότερα στο προοίμιο της Οδύσσειας, η Μούσα καλείται να διηγηθεί τα πάθη ενός νεκρού ήρωα και να ξεκινήσει την αφήγησή της από όποιο σημείο εκείνη επιθυμεί. Έτσι, εκείνη υπαγορεύει και ο αοιδός αναπαραγάγει τα λεγόμενά της. Η σχέση μεταξύ τους ορίζεται στο στίχο όπου εκείνη παρακινεί τον αοιδό να ψάλλει, σ’ εκείνον όπου ο αοιδός αποκαλείται θεόπνευστος, αλλά και στους στίχους μέσω των οποίων ο Οδυσσέας αναφέρεται τόσο στη διδασκαλία της Μούσας όσο και στην αγάπη της για τη συντεχνία των αοιδών.

Οι αοιδοί ‘χρησιμοποιούνται’ από τις Μούσες ως διαμεσολαβητές, ανάμεσα στη δική τους καθοδήγηση και στο ακροατήριό τους, με την προϋπόθεση ότι έχουν την ικανότητα να μετατρέψουν την έμπνευση σε ποίηση. Η σχέση τους διέπεται από επίκληση και ανταπόκριση, αλλά επ ουδενί από ανταγωνιστικότητα.

Ο Θάμυρης στην Ιλιάδα αμφισβήτησε την υπεροχή της Μούσας, προκάλεσε την αντιστροφή της σύμμαχης σχέσης του με αυτήν και εντέλει, την τιμωρία του· αφαίρεση του χαρίσματος της αοιδής και τύφλωση. Στην περίπτωση του Δημόδοκου, η όραση, του αφαιρέθηκε σκοπίμως από τη Μούσα, με αντάλλαγμα την εσωτερική όραση, την ικανότητα να βλέπει και να αφηγείται με τα μάτια της ψυχής, προσθέτοντας τελετουργικό κύρος στην ιστορία του. Κι εδώ ανακαλείται μια παλαιότερη αρχαϊκή αντίληψη για τη μοίρα του εμπνευσμένου καλλιτέχνη. Η μουσική αρετή, χαρισμένη από τη Μούσα, προϋποθέτει τη στέρηση της όρασης του αοιδού, προς όφελος της ίδιας της ιστορίας.

Οι αοιδοί που αναφέρονται στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια δεν είναι πραγματικά πρόσωπα, αλλά μέρος της μυθοπλασίας των ομηρικών επών. Η παρουσία τους σε αυτά έδινε τη δυνατότητα στον ποιητή να παραλληλίζει τον εαυτό του με αυτούς και να τους αναφέρει ως παράδειγμα προς μίμηση (Δημόδοκος), ή προς αποφυγή (Θάμυρης).

Ποίηση, Αοιδοί και Μουσική…

Στην αρχαία Ελλάδα η μουσική ήταν πάντα συνδεδεμένη με την ποίηση, και είχε πρωταρχικό ρόλο σε κάθε είδους κοινωνική εκδήλωση. Από τα ομηρικά χρόνια οι αοιδοί που τραγουδούσαν παλαιά κλέη ηρώων, απολάμβαναν το σεβασμό της κοινωνίας και περιβάλλονταν με ιδιαίτερη εκτίμηση. Ανήκαν σε ανώτερο κοινωνικό περιβάλλον, βρίσκονταν ανάμεσα στη θεϊκή υπαγόρευση και στους απλούς θνητούς ακροατές, προκαλώντας τους ποικίλα συναισθήματα με το τραγούδι τους. Κάλυπταν με τη μουσική τους όποια συναισθήματα δε μπορούσαν να εκφράσουν με το λόγο τους.

Στους στίχους της Οδύσσειας, ο τυφλός Δημόδοκος αποκαλείται τιμημένος, τοποθετείται σε περίοπτη θέση στο παλάτι του Αλκίνοου, καθισμένος σε αργυρό κάθισμα, έτσι ώστε όλοι οι καλεσμένοι να μπορούν να τον βλέπουν. Στο πρώτο του τραγούδι προκαλεί τη συγκίνηση του Οδυσσέα και την αποτυχημένη προσπάθεια του ήρωα να την κρύψει. Ο Οδυσσέας θυμάται τα γεγονότα που έζησε καθώς ακούει τον αοιδό να αφηγείται, κρύβει το πρόσωπό του με το πανωφόρι του και στο τέλος, στάζει συγκινημένος με το ποτήρι του σπονδή στους θεούς.

Ο Οδυσσέας στο μεγαλοπρεπές παλάτι του Αλκίνοου όπου ο Δημόδοκος τραγουδάει για την Τροία. Ο Οδυσσέας ξεσπά σε κλάματα, καθώς θυμάται όλα όσα έχει περάσει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής. (έργο του Francesco Hayez, 1813-15)

Είναι εκείνος, που πρώτος εκφράζει το σεβασμό του και αποδίδει τιμή στον αοιδό, αναγνωρίζοντας τη θεϊκή καθοδήγησή του. Επιβραβεύει τον αοιδό με ένα κομμάτι κρέας και επαινεί την ακρίβεια της αφήγησής του. Είναι ο ίδιος ο ήρωας που ζητά από τον Δημόδοκο το επόμενο τραγούδι του, κι εκείνος, μέσα σε 22 στίχους εξιστορεί με απαράμιλλη ακρίβεια την καταστροφή της Τροίας και το κλέος του πρωταγωνιστή της. Έτσι προκαλεί για ακόμη μία φορά την έντονη συγκίνηση του Οδυσσέα, που πλέον δε μπορεί να κρυφτεί, και οδηγεί εντέλει στην αποκάλυψη του ήρωα και στην αφετηρία της δικής του, το ίδιο εμπνευσμένης με του αοιδού, αφήγησης.

Στον αντίποδα, το τραγούδι του Φήμιου στην Ιθάκη, προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα. Εκείνος τραγουδά κατ’ εξαναγκασμό όπως υποστηρίζει, προς ευχαρίστηση των μνηστήρων, οι οποίοι ζητούν να ακούσουν για το νόστο των Ελλήνων της Τροίας, και κατ’ επέκταση του Οδυσσέα, του τελευταίου ήρωα του Τρωικού πολέμου, ο οποίος δοκιμάζεται ακόμη μετά από 20 χρόνια.

Ο σκοπός του Φήμιου είναι διττός. Αφενός τέρπει τους μνηστήρες που θέλουν να ακούσουν ότι η επιστροφή του Οδυσσέα είναι πλέον αδύνατη και αφετέρου, κάνει αναφορά στο όνομα του νόμιμου βασιλιά της Ιθάκης μετά από τόσα χρόνια απουσίας, σκεπτόμενος τα πιθανά οφέλη που αυτό θα του αποφέρει. Από την άλλη, το τραγούδι του Φήμιου προκαλεί την αντίδραση της Πηνελόπης, γιατί είναι αυτό ακριβώς το αντίθετο απ’ αυτό που εκείνη επιθυμεί να ακούσει. Η παρέμβαση του Τηλέμαχου επιβεβαιώνει την καθοδήγηση της Μούσας. Διορθώνει τη μητέρα του λέγοντάς της πως η επιλογή της ωδής δεν αφορά το Φήμιο, αλλά πρόκειται για θεϊκή παρέμβαση, την οποία επικαλείται και ο Φήμιος προκειμένου να σώσει τη ζωή του την ώρα της κρίσης.

Ο Οδυσσέας επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά το σεβασμό του για τους αοιδούς, χαρίζοντας τη ζωή στο Φήμιο και κατοχυρώνοντας ουσιαστικά την επική αφήγηση. Άλλωστε οι μνήμες από τη Σχερία και τον Δημόδοκο είναι ακόμη νωπές.

Εξώφυλλο: Η αποθέωσις του Ομήρου του Jean-Auguste Dominique Ingres (1827). Εικονιζόμενα πρόσωπα: Όμηρος, Ηροδοτος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Μένανδρος, Δημοσθένης, Απελλής, Ραφαήλ, Σαπφώ, Αλκιβιάδης, Βιργίλιος, Δάντης, Οράτιος, Πεισίστρατος, Λυκούργος, Τάσσο, Σαίξπηρ, Πουσέν, Μπουαλώ, Κορνέιγ, Ρακίνας, Μολιέρος, Φενελόν, Λογγίνος, Καμόενς, Γκλούκ, Μ.Αλέξανδρος, Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ, Αριστοτέλης, Μιχαήλ Άγγελος, Φειδίας, Περικλής, Σωκράτης, Πλάτων, Ησίοδος, Πίνδαρος, Αίσωπος.

Αναμφίβολα πριν, αλλά και σύγχρονα με τα ομηρικά έπη, υπήρχαν ποιήματα που συνόδευαν όλες τις φάσεις της καθημερινής ζωής. Ο ακροατής της επικής αφήγησης παρακολουθούσε τα γεγονότα, εκφράζοντας ποικίλα συναισθήματα. Με την εξέλιξη των κοινωνιών και των πολιτευμάτων, τα ηρωικά πρότυπα περνούν πλέον στο πολύ μακρινό παρελθόν. Τη θέση τους παίρνει η λυρική ποίηση, έχοντας πρόδρομο και βάση αναφοράς, τα έπη του Ομήρου.

Κείμενο: Ηλίας Π. Λασκαρίδης

Πηγές:

• Γ.Αναστασίου, Έπος, στο Ε.Αλεξίου, Γ.Αναστασίου, Β.Βερτουδάκης, Μ.Ι.Γιόση, Δ.Λυπουρλής, Θ.Κ.Στεφανόπουλος, Α.Τσακμάκης, Μ.Χριστόπουλος, Γράμματα 1, Αρχαία Ελληνική & Βυζαντινή ιστορία, τ. Α’, Αρχαϊκή και Κλασική περίοδος, ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

• Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετ.Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη 2014,2015.

• Μαρωνίτης, Δ.Ν,Πόλκας, Λ, Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια (Αθήνα, 2007) http://www.greek language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/index.html

• -https://www.schooltime.gr