Κένταυροι, τα μυθικά πλάσματα με τη διττή φύση
Η Κενταυρομαχία εναντίον των Λαπίθων, όπως αναπαρίσταται από τον Φειδία στη νότια ζωφόρο στις του Παρθενώνα.
Οι Κένταυροι σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία αποτελούσαν 4ποδα, δίμορφα πλάσματα που από τη μέση και πάνω είχαν ανθρώπινη μορφή και από τη μέση και κάτω αλογίσια.
Μερικοί από τους επιφανέστερους Κενταύρους ήταν οι Χείρων, Φόλος, Δάφνις, Αμφίων, Όμαδος, Ισοπλής, Όρειος, Ιπποτίων, Δημολέων, Φρύξος, Αμύκος, Θηρεύς, Νέσσος, Αργείος, Δούπων, Μελαγχαίτης κ.ά. Δεν είχαν όλοι οι Κένταυροι την ίδια καταγωγή αλλά ούτε και την ίδια συμπεριφορά και ιδιοσυγκρασία, ενώ ο μύθος τους ξεκίνησε να διαμορφώνεται από τον Πίνδαρο και από μεταγενέστερους ποιητές.
Η πολυπληθέστερη ομάδα Κενταύρων συνιστούσε μία άγρια φυλή που ζούσε μεταξύ των όρων Πηλίου και Όσσας (αλλά και σε άλλες περιοχές, μεταξύ των οποίων και στη Φολόη της ορεινής Ηλείας-Αρκαδίας).
Το μαρτύριο του Ιξίωνα
Έργο του Giovanni Battista Langetti , του 17ου αι.
Πηγή: https://el.wikipedia.org
Μία από τις επικρατέστερες εκδοχές για την καταγωγή τους, υποστηρίζει πως ο Ιξίονας παντρεύτηκε την Δία, κόρη του Δηιονέα, (ή Δηίονα ή Ηιονέα), τον οποίο και σκότωσε ενώ τον φιλοξενούσε.
Ο Ιξίων απετέλεσε τον πρώτο άνθρωπο της ελληνικής μυθολογίας που σκότωσε συγγενή, ενώ η παραβίαση του ιερού νόμου της φιλοξενίας, προκάλεσε την οργή της κοινής γνώμης της εποχής. Κανείς δεν δέχτηκε να του προσφέρει άσυλο και ζούσε ως απόβλητος της κοινωνίας ώσπου ζήτησε από τον Ξένιο Δία να δείξει συμπόνια. Εκείνος τον συγχώρησε και μάλιστα τον προσκάλεσε για γεύμα στο τραπέζι των θεών στον Όλυμπο.
Ο Ιξίων όμως αντί να δείξει μεταμέλεια κι ευγνωμοσύνη, πόθησε τη γυναίκα του Δία, την Ήρα, γεγονός που έγινε αντιληπτό. Ο Δίας προκειμένου να διαπιστώσει έως πού θα έφθανε το θράσος και η ασέβεια του φιλοξενούμενού του, του έστειλε ένα είδωλο της Ήρας, φτιαγμένο από σύννεφα.
Αρπαγή Λαπιθίδας από Κένταυρο (δυτικό αέτωμα του ναού του Δία στην Ολυμπία, 472-456 π.Χ.) Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο.
Αυτός, παραπλανημένος, δεν δίστασε να ενωθεί με τη νεφέλη, προκαλώντας την οργή του Δία ο οποίος τότε τον αφενός τον κεραυνοβόλησε και αφ’ ετέρου διέταξε τον Ερμή να τον μαστιγώνει ώσπου να παραδεχτεί πως «τους ευεργέτες μας πρέπει να τους τιμούμε», και στη συνέχεια να τον δέσει με φίδια σ' έναν φλεγόμενο και διαρκώς περιστρεφόμενο τροχό.
Από την ένωση του Ιξίωνα με τη Νεφέλη γεννήθηκαν οι Κένταυροι που αρχικά είχαν κανονική ανθρώπινη μορφή, και ο οποίοι ανατράφηκαν στο Πήλιο από τις νύμφες. Όταν μεγάλωσαν μία εκδοχή του μύθου υποστηρίζει πως ζευγάρωσαν με φοράδες, και πως αυτές γέννησαν τους Ιπποκενταύρους (δίμορφα πλάσματα: από τη μέση και πάνω άνθρωποι, από τη μέση και κάτω άλογα).
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η φυλή αυτή των Κενταύρων, προέκυψε από την ένωση της Νεφέλης με τον Ιξίονα, και πήραν την ονομασία “Ιπποκένταυροι”, είτε επειδή ήταν οι πρώτοι που αποπειράθηκαν να ιππεύσουν, είτε επειδή κυκλοφορούσαν συνεχώς έφιπποι, προκαλώντας την έναρξη του μύθου περί διμορφίας τους.
Μάχη των Κενταύρων με τους Λαπίθες
Έργο του Sebastiano Ricci (1659–1734)
Πηγή: https://commons.wikimedia.org
Μία τρίτη εκδοχή, αναφέρει πως από την ένωση του Ιξίονα γιου του Άρη και της Ήρας, γεννήθηκε ένα παιδί που ονομάστηκε Κένταυρος, στου οποίου την γέννηση δεν παραστάθηκαν οι Χάριτες και γι’ αυτό κανείς δεν τον πλησίαζε. Όταν μεγάλωσε αυτός ζευγάρωσε με φοράδες της Μαγνησίας, δημιουργώντας σταδιακά τον άγριο στρατό των Κενταύρων.
Για τους κερασφόρους Κένταυρους πίστευαν πως ήταν γιοι των Υάδων Νυμφών, και πως είχαν ανθρώπινη μορφή, ώσπου η Ήρα τους μεταμόρφωσε για να εκδικηθεί τις Υάδες που είχαν περιποιηθεί τον Διόνυσο όταν ήταν μικρός.
Άλλη κατηγορία Κενταύρων, αποτελούσαν οι γιοι του Δία και της Γαίας, οι οποίοι γεννήθηκαν στην Κύπρο, ενώ για κάποιους Κενταύρους πιστεύονταν πως αποτελούσαν τέκνα του φτερωτού αλόγου του Πήγασσου και της Κενταύρισσας Δίας. Εξαίρεση στον κανόνα αποτελούν οι Κένταυροι Χείρων και Φόλος των οποίων η καταγωγή διέφερε απ’ των υπολοίπων (βλ. παρακάτω).
Ένας Κένταυρος συλλαμβάνεται στην απόπειρά του να αρπάξει μία από τις γυναίκες των Λαπιθών.
Foto de Robert Doisneau
Οι Κένταυροι ήταν κατά κανόνα επιθετικοί, ωμοφάγοι, μέθυσοι και λάγνοι, και επιδίδονταν συχνά σε αλόγιστες βιαιότητες και μάχες (π.χ. με τον Ηρακλή, τον Πηλέα, τους Λαπίθες κ.λπ.), αλλά και σε επιθέσεις προς νύμφες και θνητές (π.χ. Ιπποδάμεια, Μνησιμάχη, Δηιάνειρα, Αταλάντη, Ιππολύτη κ.ά).
Εξαιτίας της ζωώδους φύσης τους και της ωμής και άνευ σύνεσης χρήσης βίας εκ μέρους τους, οι Κένταυροι συνήθως κατέληγαν ηττημένοι.
Οι Κένταυροι-γιοι του Ιξίονα, επιθυμούσαν να αποκτήσουν το βασίλειο του νόμιμου γιου του Ιξίονα, του Πειρίθοου, καθώς αυτός και οι Λαπίθες αφού κατέκτησαν τα εδάφη των Περραιβών, εκδίωξαν και τους ίδιους από την περιοχή του Πηλίου. Έτσι οι σχέσεις μεταξύ τους είχαν καταστεί ιδιαιτέρως εχθρικές με αποκορύφωμα τα γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του γάμου του ετεροθαλή αδερφού τους Πειρίθοου με την Ιπποδάμεια (κόρη του Άδραστου).
Οι Κένταυροι αφού μέθυσαν στο γαμήλιο γεύμα αποπειράθηκαν να βιάσουν τις γυναίκες των Λαπίθων. Ο Κένταυρος Ευρυτίων μάλιστα δεν δίστασε να επιτεθεί στην ίδια τη νύφη, προκαλώντας μία ιδιαίτερης αγριότητας μάχη, στην οποία ως όπλα χρησιμοποιήθηκαν τα σκεύη του συμποσίου (υδρίες, κύλικες, κρατήρες κ.λπ.).
Η Φιλύρα και ο Κρόνος-άλογο.
Parmigianino, χ.χ. λάδι σε μουσαμά.
Ο Ευρυτίων κατέληξε νεκρός από τον Θησέα, ο οποίος μάλιστα μαζί με τον Πειρίθοο, έκοψαν τη μύτη και τα αυτιά του επίδοξου βιαστή.
Στην συγκεκριμένη Κενταυρομαχία εμφανίζεται και ένας θηλυκός Κένταυρος, η Υλονόμη, η οποία βλέποντας τον σύζυγό της Κένταυρο Κύλλαρο να σκοτώνεται, παραφρόνησε και αυτοκτόνησε πέφτοντας με ορμή στο ίδιο ακόντιο που προκάλεσε τον θάνατό του.
Εκτός όμως από τους Κενταύρους-γιους του Ιξίονα, υπήρχαν Κένταυροι που προήλθαν από άλλους γονείς, οι οποίοι ήταν φιλάνθρωποι, σοφοί, φιλειρηνικοί και σώφρονες.
Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Κένταυρος Χείρων, ο οποίος σε αντίθεση με την άγρια ζωώδη συμπεριφορά των άλλων Κενταύρων, παρουσιάζεται ως μία σημαντικότατη και θετικότατη μορφή της ελληνικής μυθολογίας.
Ήταν γιος του Κρόνου και της Ωκεανίδας Φιλύρας (συνεπώς ανήκε στη γενιά του Δία και ήταν αθάνατος), και θεωρούνταν κάτοχος της προαιώνιας σοφίας. Η διπλή του μορφή του Χείρωνα πιστεύονταν πως οφείλεται στο γεγονός ότι ο πατέρας του όταν έσμιξε με τη Φιλύρα (στη λίμνη Βοιβηίδα στο δυτικό Πήλιο), είχε λάβει τη μορφή αλόγου προκειμένου να μην γίνει αντιληπτός από τη σύζυγό του, Ρέα.
Ο κένταυρος Χείρων και ο Αχιλλέας.
Τοιχογραφία από τη Βασιλική στην Ηράκλεια (Herculaneum), 1ος αι. μ.Χ. Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 9109
Διακρίνονταν για την ενασχόλησή του με τους προδρόμους των φυσικών επιστημών (φιλοσοφία, αστρονομία, φυσική, βοτανολογία, μαγεία κ.ά) ενώ συχνά κατέφευγαν σ’ αυτόν άνθρωποι και ημίθεοι για να τους θεραπεύσει από διάφορες αρρώστιες ή/και τραυματισμούς.
Ο Χείρων διέπρεψε ως διδάσκαλος ή/και παιδαγωγός σημαντικών μυθολογικών προσώπων. Αναφέρεται πως κατά καιρούς είχε αναλάβει την εκπαίδευση των: Αχιλλέα, Ασκληπιού, Ιάσονα, Οδυσσέα, Ιππόλυτου, Αμφιάραου, Κάστορα, Πολυδεύκη, Νέστορα, Τελαμώνα, Θησέα και πολλών άλλων, ενώ στα πεδία διδασκαλίας του συμπεριλαμβάνονταν αντικείμενα όπως μουσική, ηθική, ιατρική (και δη χειρουργική), οι τέχνες του πολέμου αλλά και του κυνηγιού κ.ά.
Λεγόταν μάλιστα πως παρέδωσε μαθήματα ακόμα και στον θεό Απόλλωνα, ενώ σε πολλές περιστάσεις απετέλεσε πολύτιμο σύμβουλο και προστάτη του Πηλέα, και του γιου του Αχιλλέα τον οποίο και ανέθρεψε για μεγάλο χρονικό διάστημα, τρέφοντάς τον με σπλάχνα λιονταριών και αγριόχοιρων και μυαλά αρκούδας.
Ο κένταυρος Χείρων, ο Πηλέας και ο Αχιλλέας.
Μελανόμορφη λήκυθος λευκού εδάφους, περίπου 500 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 1150
Φιλειρηνικός υπήρξε και ο Κένταυρος Φόλος, που ήταν γιος του Σειληνού και ο οποίος φιλοξένησε τον Ηρακλή στην διαδρομή του προς την εκπλήρωση του 4ου άθλου του (θανάτωση του Ερυμάνθιου Κάπρου κατ’ εντολή του Ευρυσθέα).
Ο Φόλος κατά τη διάρκεια του γεύματος που παρέθεσε στον Ηρακλή, παρότι διστακτικός αρχικά, πείσθηκε να ανοίξει το πιθάρι με το κρασί των Κενταύρων, που τους είχε διατεθεί από τον θεό Διόνυσο με την παραγγελία να ανοιχθεί στο μέλλον κατ’ απαίτηση του Ηρακλή.
Η μυρωδιά του κρασιού όμως, προσέλκυσε τους άλλους Κενταύρους, οι οποίοι συνέρρευσαν στην κατοικία του Φόλου και συνεπλάκησαν με τον Ηρακλή χρησιμοποιώντας αυτοσχέδια όπλα. Ο Ηρακλής κατάφερε να σκοτώσει αρκετούς και να τρέψει σε φυγή τους υπόλοιπους, τους οποίους κυνήγησε.
Ορισμένοι αναζήτησαν καταφύγιο στη σπηλιά του Κένταυρου Χείρωνα, όμως ο Ηρακλής τους ανακάλυψε και τους σημάδεψε με το τόξο του.
Ένα από τα δηλητηριώδη βέλη του (εμποτισμένο με αίμα της Λερναίας Ύδρας), διαπέρασε το χέρι του Κένταυρου Έλατου και πέτυχε τον Χείρωνα στο γόνατο. Ο Ηρακλής αναστατώθηκε με την εξέλιξη και προσπάθησε να τον βοηθήσει ακολουθώντας τις οδηγίες του ίδιου του Χείρωνα. Όμως το τραύμα ήταν πολύ σοβαρό κι εκείνος υπέφερε φριχτά χωρίς ούτε ο θάνατος να μπορεί να του δώσει ανακούφιση αφού ανήκε στους αθανάτους.
Ο Κένταυρος Φόλος και ο Ηρακλής.
Μελανόμορφος αρχαϊκός αμφορέας, περίπου 510-500 π.Χ. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 41.162.2
Τότε ο Προμηθέας που ως τότε ήταν θνητός, πρότεινε στον Δία, να μεταφέρει την αθανασία του Χείρωνα στον ίδιο, κι έτσι ο Χείρων απαλλάχθηκε από το μαρτύριό του. Οι άλλοι Κένταυροι, μετά το γεγονός, διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη, ενώ σε κάποιους έδωσε άσυλο ο Ποσειδών, σκεπάζοντάς τους με ένα βουνό.
Μετά τη συμπλοκή, ο Φόλος έθαψε όλους τους νεκρούς Κενταύρους ενώ στην προσπάθειά του να αφαιρέσει το βέλος από το σώμα ενός Κένταυρου (κατά μία εκδοχή από το γόνατο του Χείρωνα), τραυματίστηκε απ’ αυτό και σκοτώθηκε και ο ίδιος.
Στη Βιβλιοθήκη του Απολλοδώρου αναφέρεται, πως ο τραυματισμός του επήλθε ενώ περιεργαζόταν το βέλος, συνειδητοποιώντας πως ακόμα και κάτι τόσο μικρό, είναι ικανό να σκοτώσει πλάσματα με την τεράστια σωματική δύναμη και μεγάλη ταχύτητα των Κενταύρων, οι οποίοι διέθεταν και μεγάλη εμπειρία αλλά και ανθρώπινη λογική.
Από Κενταύρου χέρι, όμως βρήκε το τέλος του και ο ίδιος ο Ηρακλής. Κατά την επιστροφή του από την Καλυδώνα με την νεαρή σύζυγο του Δηιάνειρα, ο Ηρακλής, χρειάστηκε να περάσει από τον ποταμό της Αιτωλίας Εύηνο. Ο πορθμέας Κένταυρος Νέσσος, προσφέρθηκε να βοηθήσει τη Δηιάνειρα να περάσει το ποτάμι, όμως ενώ ο Ηρακλής βρίσκονταν ήδη στην απέναντι όχθη, ο Νέσσος άρπαξε τη Δηιάνειρα με άγριες διαθέσεις.
Ο θάνατος του Κενταύρου Νέσσου 1870, έργο του Delaunay, Jules Elie (1828–1891).
Μουσείο Καλών Τεχνών της Νάντ (Πηγή: https://www.akg-images.de)
Ο Ηρακλής εκτοξεύοντας ένα από τα θανατερά του βέλη τον τραυμάτισε θανάσιμα, όμως ο Νέσσος, λίγο πριν πεθάνει, κατάφερε με δόλο να πείσει τη Δηιάνειρα πως αν ποτίσει με το αίμα του τον χιτώνα του συζύγου της, αυτός θα μείνει για πάντα δικός της. Όμως το αίμα του Νέσσου ήταν δηλητηριασμένο και ο χιτώνας κόλλησε πάνω του προκαλώντας του αφόρητους πόνους.
Έχοντας παραφρονήσει από τους πόνους, ο Ηρακλής με τη βοήθεια του Ποία (πατέρας του Φιλοκτήτη) που τον λυπήθηκε, άναψε μια μεγάλη πυρά στην κορυφή του όρους Οίτη, στην οποία έπεσε και κάηκε ζωντανός. Ο μύθος λέει, πως την τελευταία στιγμή με μεσολάβηση του πατέρα του, Δία, ο Ηρακλής ανυψώθηκε στους ουρανούς και έγινε αθάνατος, ενώ στη συνέχεια τον πάντρεψε με τη θεά της νιότης, Ήβη.
Εκτός από τους χερσαίους Κενταύρους, στους ελληνιστικούς χρόνους συναντώνται έργα τέχνης που απεικονίζουν και Ιχθυοκενταύρους (ή Κένταυρους-Τρίτωνες), οι οποίοι από τη μέση και πάνω είχαν ανθρώπινη μορφή και από τη μέση και κάτω στο μπροστινό τους μέρος είχαν πόδια αλόγου ή λιονταριού και στο πίσω είχαν ουρά ψαριού.
Ιχθυοκένταυρος Περγάμου
Αρχαιότερη από τις απεικονίσεις των Ιχθυοκενταύρων θεωρείται η παράσταση που σώζεται στον μεγάλο βωμό της Περγάμου, ενώ χαρακτηριστική είναι και η παράσταση του Ιχθυοκένταυρου που απάγει μια Νηρηίδα, που συναντάται σε ανάγλυφο στο Βατικανό, στο Εθνικό Μουσείο Αθηνών και σε μουσείο του Μονάχου.
Εικάζεται πως πρόκειται για δημιούργημα καλλιτεχνικής φαντασίας, ως συμβολισμός των αναδιπλούμενων κυμάτων που καθώς αποσύρεται στη θάλασσα, παρασύρει ό,τι βρεθεί στην εμβέλειά του.
Κείμενο Πηνελόπη Ν. Δάλλη
Πηγές:
Ομήρου, Ιλιάδα, (μτφρ. Ο. Κομνηνού - Ι. Κακριδή), Εκδ. Ζαχαρόπουλος.
Ησίοδου, Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Ασπίς, Ηρακλέους, Ηοίαι (μτφρ. Π Λεκατσάς), Εκδ. Ζαχαρόπουλος.
Αισχύλου, Προμηθεύς Δεσμώτης, Εκδ. Ζαχαρόπουλος.
Apollodorus, The Library of Greek Mythology, Oxford University Press, (Oxford 1997).
Ζαν Ρισπέν: Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία, μτφρ. Κ.Πολίτης, Α. Αλεξάνδρου, εκδ. Αυλός, 1966.
Ρόμπερτ Γκρέιβς, Οι Ελληνικοί Μύθοι, Μτφρ. Λ. Ζενάκος, Εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1998.
Lesky, A.: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μετάφρ. Α. Τσοπανάκη, εκδοτ. οίκος Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1983.
Έμι Πάτση-Γκάριν «Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας», εκδ. οίκος Χάρη Πάτση, Αθήνα, 1969.
Εγκυκλοπαίδεια Επιστήμη και Ζωή, τόμος 8, εκδ. Χατζηϊακώβου,
πανελληνιο σχολικο δικτυο: http://users.sch.gr
Κέντρο ελληνικής γλώσσας: https://www.greek-language.gr
http://odysseus.culture.gr
