Αθηναϊκή Δημοκρατία και κοινωνικοπολιτικές δομές (6ος-5ος αι. π.Χ.)
Η μακρά πορεία της δημοκρατίας ξεκίνησε από τον 8ο αι. π.Χ. με την κατάργηση της κληρονομικής βασιλείας. Χρειάστηκαν όμως περισσότεροι από δύο αιώνες ώστε να θεμελιωθεί και να ανθίσει.
Με “πατέρα της δημοκρατίας” τον Κλεισθένη, ο οποίος βασίστηκε στη νομοθεσία του Σόλωνα, και με τις μεταρρυθμίσεις του Εύβουλου, του Εφιάλτη και του Περικλή, η δημοκρατία καθιερώθηκε και σταδιακά εξελίχθηκε σε «λαοκρατικό» καθεστώς.
Από την εποχή του Κλεισθένη, η αθηναϊκή κοινωνία χωρίστηκε σε 10 κυρίαρχες φυλές, ενώ 50 μέλη (άνω των 30 ετών) κάθε αττικής φυλής αποτελούσαν τη Βουλή των Πεντακοσίων. Η τοποθέτησή τους γινόταν με κλήρωση, η θητεία τους ήταν ετήσια, ενώ κάθε φυλή αναλάμβανε για 35 ημέρες την πρυτανεία (προεδρικός ρόλος με υποχρέωση σε νυχθημερόν απασχόληση).
Οι καθημερινές συνεδριάσεις γίνονταν σε κτήρια που βρίσκονταν στην αγορά (της Βουλής στο βουλευτήριο, και των πρυτάνεων στη θόλο), ενώ καθημερινή ήταν και η εκλογή του πρόεδρου της Βουλής, προκειμένου να αποτραπεί η μονοπώληση της εξουσίας και η προώθηση της διαφάνειας.
Ο Περικλής (φωτογραφία από: Φιλολογική Ιστοσελίδα Γυμνασίου http://mariafiolitaki.weebly.com
Η Βουλή ήταν συμβουλευτικό και ελεγκτικό σώμα και δεν έπαιρνε αποφάσεις, κατείχε όμως τον συντονιστικό ρόλο σε ό,τι αφορούσε τις υπηρεσίες και τα κρατικά θέματα (για τα οποία όφειλε να έχει άριστη γνώση). Στη δικαιοδοσία της ήταν η ευθύνη της προετοιμασίας των θεμάτων που θα εξέταζε η Εκκλησία του Δήμου, η κατάρτιση των προβουλεύματων προς έγκριση και η εποπτεία της εκτέλεσής τους.
Το κύριο όργανο λήψης αποφάσεων όμως ήταν η Εκκλησία του Δήμου στην οποία συμμετείχαν όλοι οι πολίτες άνω των 20 ετών και η οποία συνεδρίαζε στην Πνύκα 40 φορές το χρόνο (4 ανά πρυτανεία), με παρουσία τουλάχιστον 6.000 πολιτών προκειμένου να επιτευχθεί απαρτία. Οι αποφάσεις παίρνονταν με την αρχή της πλειοψηφίας, με πρόεδρο τον εκάστοτε πρόεδρο της Βουλής.
Φωτογραφία από: https://ellinondiktyo.blogspot.com/
Μια φορά τον χρόνο, εάν συνέτρεχε λόγος, αποφασιζόταν από την Εκκλησία του Δήμου ο λεγόμενος οστρακισμός ως μέτρο προστασίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι πολίτες χάραζαν σε ένα θραύσμα πήλινου αγγείου (όστρακο), το όνομα του πολίτη εκείνου που θεωρούσαν πως είχε αποκτήσει υπερβολικά μεγάλη πολιτική δύναμη, συνεπώς θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει τυραννίδα.
Αυτός που το όνομά του χαράσσονταν σε περισσότερα από 6.000 όστρακα, εξορίζονταν από την πόλη (αρχικά για 10 χρόνια, αργότερα για 5). Ο θεσμός βαθμιαία ατόνησε και τελικώς περιέπεσε σε αχρηστία καθώς διαπιστώθηκε πως ενίοτε χρησιμοποιούνταν ως τρόπος εξόντωσης πολιτικών αντιπάλων.
Οι λειτουργοί του κράτους, χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες (διοικητικοί, δικαστικοί και ένας συνδυασμός αυτών) και αποτελούνταν από 700 περίπου άρχοντες, εξουσιοδοτημένους να επιβάλουν τους νόμους. Σπουδαιότεροι ήταν οι εννέα άρχοντες και οι δέκα στρατηγοί, οι οποίοι ήταν πολίτες άνω των 30 ετών, με ηγετικές ικανότητες και εκλέγονταν από τον λαό προκειμένου να ασκήσουν εκτελεστική εξουσία υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας και της Βουλής.
Αναπαράσταση της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, φωτογραφία από https://www.slideshare.net
Η θητεία των αρχόντων περιοριζόταν στον έναν χρόνο, ενώ οι στρατηγοί (εφόσον κρίνονταν ικανοί, π.χ. Περικλής), μπορούσαν να επανεκλέγονται επί σειρά ετών.
Όλοι ανεξαρτήτως οι Αθηναίοι ήταν υπόλογοι στην αθηναϊκή νομοθεσία, της οποίας κύριος εκφραστής ήταν τα ηλιαστικά δικαστήρια που αποτελούνταν από 6.000 ένορκους δικαστές (κυρίως ηλικιωμένους), χωρισμένους σε δέκα τμήματα (ένα ανά φυλή). Η σοβαρότητα της υπόθεσης έκρινε τη συμμετοχή του αριθμού των τμημάτων που μπορούσαν να είναι από 2 έως 5 (1.000-2.500), θεωρώντας έτσι πως αντιπροσωπεύεται το σύνολο του αθηναϊκού λαού. Οι δίκες ολοκληρώνονταν σε μία μόνο μέρα χωρίς δικαίωμα έφεσης, ενώ δεν υπήρχαν εισαγγελείς και δικηγόροι, παρά μόνο κατήγοροι και κατηγορούμενοι, αν και συνήθως επαγγελματίες ρήτορες με δικανικούς λόγους έπαιζαν συχνότατα τον ρόλο του συνηγόρου.
Χαρακτηριστικό στοιχείο της αθηναϊκής κοινωνίας αποτελούσε ο διαχωρισμός της σε κατηγορίες. Ο όρος πολίτης αφορούσε μόνο στους άντρες (η γυναικεία οικονομική δραστηριότητα περιοριζόταν εντός της οικίας), που προέρχονταν από νόμιμο γάμο μεταξύ Αθηναίου πολίτη και κόρης Αθηναίου πολίτη.
Παρότι όμως οι πολίτες θεωρούνταν ισότιμοι, στην πράξη, η καταγωγή ή/και οικονομική επιφάνεια κάθε πολίτη δημιουργούσε συχνά ανισότητες. Γενικότερα η ιδιοκτησία αρκετά μεγάλης περιουσίας, ώστε ο κάτοχός της να μην χρειάζεται να εργαστεί, ήταν γεγονός περισσότερο εκτιμητέο από το να κατέχει κανείς κάποια δεξιοτεχνία. Παρά ταύτα όλοι οι Αθηναίοι πολίτες είχαν πλήρη δικαιώματα σε ό,τι αφορούσε στην κατοχή γης και στην ενεργή συμμετοχή στην πολιτική ζωή της Αθήνας, ενώ εκτάσεις γης κατείχαν επίσης οι δήμοι, οι ναοί, και οι διάφορες λατρευτικές ομάδες.
Από την τάξη των πολιτών, κάποιοι επιφανείς, επιλέγονταν ως οργανωτές των κρατικών λειτουργιών, προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Πραγματοποιούνταν περίπου 100 λειτουργίες το χρόνο, με σπουδαιότερη την τριηραρχία. Ένας ικανός τριήραρχος, μπορούσε να παρέχει στο κράτος σωστά συντηρημένα και εξοπλισμένα πλοία, συνεπώς να αναβαθμίσει και να ενισχύσει τη ναυτική αμυντική μηχανή. Δεδομένου ότι οι λειτουργίες απέφεραν τιμή στους λειτουργούς, εξυπηρετώντας συχνά τα προσωπικά πολιτικά τους συμφέροντα, η προώθηση της ανταγωνιστικότητας μεταξύ των λειτουργών ως προς την άρτια διεκπεραίωση αυτού που τους είχε ανατεθεί, ήταν προς το συμφέρον όλων.
Η Ακρόπολις του Leo von Klenze- Neue Pinakothek, Munich, Φωτογραφία από: https://el.wikipedia.org
Ο όρος μέτοικος αφορούσε συνήθως στους ξένους κατοίκους της Αθήνας των οποίων η κοινωνική τάξη ήταν κατώτερη από αυτή των πολιτών. Επρόκειτο συνήθως για εμπόρους ή τεχνίτες που μετοίκησαν στην Αθήνα είτε λόγω της καλύτερης προοπτικής που θα τους παρείχε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, είτε κατόπιν πρόσκλησης από τις αθηναϊκές αρχές.
Παρότι οι μέτοικοι είχαν γενικώς ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους πολίτες, κατά κανόνα δεν τους επιτρεπόταν η κατοχή γης, αλλά ούτε και η συμμετοχή τους στην πολιτική, γεγονότα που αποτελούσαν τα βασικά ζητούμενα των πλούσιων μετοίκων. Κατ’ εξαίρεση (αν και σπανίως) στους πλουσιότερους και αξιολογότερους μετοίκους παρέχονταν αυτά τα δικαιώματα, ενώ ακόμα σπανιότερα τους επιτρεπόταν η ένταξη στο καθεστώς του Αθηναίου πολίτη.
Στο σύνολό τους, οι μέτοικοι της Αθήνας ήταν έμποροι, επιχειρηματίες και τραπεζίτες, ενώ αναλόγως το μέγεθος της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας, ήταν και ο αριθμός των δούλων που απασχολούσαν. Τα εργαστήρια κεραμικής και τα οπλουργεία (ιδιαιτέρως σε περίοδο πολέμου), είχαν τον μεγαλύτερο φόρτο εργασίας. Αρκετά από τα εργαστήρια αποτελούσαν οικογενειακές επιχειρήσεις, υπήρχαν όμως και άλλα που επινοικιάζονταν σε ιδιώτες.
Φωτογραφία από: https://www.archaiologia.gr
Η κυριότητα δούλων στην Αθήνα, ήταν τόσο διαδεδομένη που κατά τον 5ο αι. π.Χ. έφτασαν να αποτελούν το ένα τρίτο του πληθυσμού. Οι δούλοι κατά πλειοψηφία ήταν ξένοι, όμως σε κατάσταση δουλείας ορισμένες φορές μπορούσαν να περιέλθουν και Αθηναίοι.
Παρότι είχαν ελάχιστα δικαιώματα και θεωρούνταν ιδιοκτησία του αφέντη τους (ο οποίος δικαιούνταν να καρπώνεται το κέρδος από την εργασία τους), ήταν επιφορτισμένοι με το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγικής διαδικασίας της πόλης. Δεν ήταν λίγες οι φορές μάλιστα, που οι ιδιοκτήτες διαφόρων επιχειρήσεων τοποθετούσαν επικεφαλής τους έμπιστους δούλους τους, με ποσοστό κερδών ως αμοιβή, ενώ συχνά τα μεγάλα δημόσια έργα ολοκληρώνονταν από το κράτος, με τη χρήση ιδιόκτητων δούλων.
Μια ακόμη κοινωνική τάξη αποτελούσαν οι απελεύθεροι, οι οποίοι ήταν δούλοι που απέκτησαν την ελευθερία τους για διάφορους λόγους, και ζούσαν πλέον στην Αθήνα με καθεστώς ίδιο με αυτό των μετοίκων.
Φωτογραφία από: https://www.millennials.gr/
Παρότι η αθηναϊκή δημοκρατία, απετέλεσε καθεστώς ριζοσπαστικό για τα δεδομένα της εποχής, και υπήρξε γονιμότατο σε θεσμούς και ιδέες με διαχρονική ισχύ και παγκόσμια ακτινοβολία, σοβαρά ήταν τα μειονεκτήματά της, που τελικώς συνέβαλαν στην παρακμή της. Για παράδειγμα:
-ο αποκλεισμός των γυναικών από κάθε κοινωνικοπολιτική δραστηριότητα σε αντίθεση με τις γυναίκες άλλων πόλεων (π.χ. Σπάρτη, Άργος, Λέσβος, Κρήτη).
-η φιλοπόλεμη και επεκτατική πολιτική της προκειμένου να προσαρτηθούν νέα εδάφη για τη στήριξη των μικροκαλλιεργητών που τελικώς οδηγούσε τους πολίτες/στρατιώτες στην οικονομική καταστροφή
-ο υπερβολικός τοπικισμός της που απέκλειε σχεδόν τον μισό πληθυσμό της από την απόκτηση των δικαιωμάτων Αθηναίου πολίτη.
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη
Φωτογραφία από: https://www.cnn.gr
Πηγές:
Ι. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαμπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό πολιτισμό, τόμος Β’, Σημαντικοί σταθμοί του Ελληνικού πολιτισμού, Ε.Α.Π Πάτρα
C. Mossé / A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.), μετάφραση Λ. Στεφάνου, Εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμας, Αθήνα 1999
Σακελλαρίου Μ. Β., Η αθηναϊκή δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999
Ιστοσελίδα Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού: http://www.ime.gr/fhw/
Ιστοσελίδα Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας: http://www.greek-language.gr
Ιστοσελίδα: https://www.iellada.gr/
