Ο Ρωμανός ο Μελωδός κι ο Άπιστος Θωμάς

Την 1η Οκτωβρίου η ορθόδοξη Εκκλησία τιμά την μνήμη του Οσίου Ρωμανού του Μελωδού, του μεγαλύτερου ποιητή των Βυζαντινών χρόνων και ίσως του μεγαλύτερου εκκλησιαστικού ποιητή όλων των εποχών.

Ο Ρωμανός ο Μελωδός σε εικόνα του 1649

Ο Ρωμανός ο Μελωδός, έζησε ή τον 6ο αι μ.Χ. (επί βασιλέως Αναστασίου Α’) ή κατά μία άλλη εκδοχή, τον 8ο (επί βασιλέως Αναστασίου Β’). Αρχικά χρημάτισε διάκονος στην εκκλησία της Βηρυτού και στη συνέχεια μετέβη στην Κωνσταντινούπολη όπου έμεινε στα κελιά τού Ναού της Θεοτόκου.

Εκτιμάται πως έγραψε περίπου χίλιες πολυποίκιλων θεμάτων συνθέσεις από τις όποιες διασώθηκε μόνο το ένα δέκατο. Με πλούτο ιδεών, ο Ρωμανός ύμνησε όλους σχεδόν τους Αγίους και τις εορτές προσδίνοντας πρωτοτυπία ακόμη και στα πιο κοινά θέματα μετατρέποντάς τα σε ζωντανούς δραματικούς πίνακες.

Το έργο του Ρωμανού του Μελωδού αποτυπώνει την εποχή του, και τις ελπίδες των συγχρόνων του, με ανεξάντλητο πλούτο ιδεών, με γλώσσα απλή, μεστή και κατανοητή, αλλά και με άψογη τεχνική και εξακολουθεί έως τις μέρες μας να εξετάζεται από θρησκευτικής, λογοτεχνικής, ιστορικής και λαογραφικής άποψης. Ο Ρωμανός χάρισε στον εκκλησιαστικό ύμνο την τελειότερη μορφή του, κατατάσσοντας τον ίδιο ανάμεσα στις ποιητικές μορφές του Δαβίδ αλλά και του Πίνδαρου.

Στην αφήγηση του Ευαγγελιστή Ιωάννη, διασώζεται το περιστατικό της δυσπιστίας του αποστόλου Θωμά, ως προς την Ανάσταση Χριστού. Ο Ρωμανός ο Μελωδός, βασισμένος στην σχετική ευαγγελική αφήγηση, και με στόχο τη μετάδοση του θεολογικού μηνύματος της «Κυριακής του Αντίπασχα» στους πιστούς, δημιούργησε το 30ο κοντάκιό του που αφιέρωσε στην ψηλάφηση του αποστόλου Θωμά. Στο έργο αυτό διεξάγεται ένας διάλογος ανάμεσα στον πρόσκαιρα κλονισμένο Θωμά, και στον εξανθρωπισθέντα Θεό που κλιμακωτά «οικονομεί», ώστε η πίστη αυτή να ανακάμψει πλήρως.

Εκπομπή του 1977 με απόδοση του λόγου του Ρωμανού στη δημοτική, από τον ποιητή Νίκο Καρούζο. Αφήγηση από τον Πέτρο Φυσσούν, ενορχήστρωση ύμνων από τον Χριστόδουλο Χάλαρη, και ερμηνείες των ύμνων από τον Νίκο Ξυλούρη, τον Μανώλη Μητσιά, και τη Δήμητρα Γαλάνη.

Ο διάλογος που εκτυλίσσεται στο κοντάκιο, είναι βασισμένος στην ευαγγελική αφήγηση του Ιωάννη, ενώ η πολυφωνική εκτέλεσή του, εξυπηρετεί τη διαλογικότητά του, καταστώντας το διαδραστικό, ώστε να εξυπηρετηθεί η κοινή προσευχή που είναι το νόημα του εκκλησιασμού, αλλά και για να κρατηθεί ζωντανό το ενδιαφέρον του ποιμνίου. Με το προοίμιο του κοντακίου, ο ποιητής εισάγει τον ακροατή στο θέμα του, προαναγγέλλοντας αυτό που θα επακολουθήσει. Το εφύμνιο του κοντακίου (Κύριος είσαι και Θεός μας), που αποτελεί την κατακλείδα πρόταση του προοιμίου, ουσιαστικά είναι η ομολογία πίστης του αποστόλου Θωμά, και προκύπτει κατόπιν της εξέτασης της πλευράς του Χριστού από τον μαθητή του. Το εφύμνιο επαναλαμβάνεται σε όλους τους οίκους του κοντακίου που ακολουθούν.

Στους 4 πρώτους οίκους, ο Ρωμανός διατηρεί τον ρόλο του ως αφηγητής, διατυπώνοντας ρητορικά ερωτήματα, τα οποία απαντάει ο ίδιος. Στη συνέχεια αιτιολογεί το συμπέρασμά του, παρομοιάζοντας την καιόμενη Βάτο της Παλαιάς Διαθήκης, με την πλευρά του Ιησού, που ο Θωμάς άγγιξε χωρίς να καεί, κατά παραχώρηση του Θεανθρώπου, διατυπώνοντας τελικά την προσωπική του άποψη. Επισημαίνει τη συμβολή της δυσπιστίας του Θωμά, στην αποκάλυψη της αληθινής πίστεως, ανατρέχοντας παράλληλα στον μετανοημένο, ληστή της Καινής Διαθήκης.

Επίσης καθιστά σαφές πως το κείμενό του βασίζεται στην ευαγγελική αφήγηση του Ιωάννου, τον οποίο επικαλείται ως αυτόπτη μάρτυρα, ώστε να ενισχυθεί η εγκυρότητα των δικών του γραφομένων. Οι τέσσερις πρώτοι οίκοι, θα μπορούσαν να αποτελούν έναν επιπλέον του προοιμίου, πρόλογο, στον οποίο ο υμνογράφος διατηρεί το ρόλο του αφηγητή, θίγοντας όμως και θεολογικά θέματα όπως τη διπλή υπόσταση του Θεανθρώπου. Στη συνέχεια, ο υμνογράφος αποτυπώνει τις σκέψεις και την εσωτερική σύγκρουση του Θωμά, κάνοντας αναφορά στη δίκη του Ιησού, στη Σύλληψη και στη Γέννησή Του, καθώς και στον φίλο του, Λάζαρο.

Ο Θωμάς πραγματοποιώντας έναν εσωτερικό μονόλογο, συνδιαλέγεται με την ψυχή του, και της απευθύνει ερωτήματα στα οποία απαντάει ο ίδιος, με έντονο το στοιχείο της αυτοκριτικής, αλλά και της αιτιολόγησης της συμπεριφοράς του. Τα ερωτήματά του, απαντώνται με διαφορετική προσέγγιση και από το στόμα του αναστημένου Χριστού, όπου ο Ρωμανός με αφηγηματικές προτάσεις, εισάγει στο κοντάκιο τον άμεσο διάλογο ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του.

Σ’ αυτούς τους οίκους ο Ιησούς εμφανίζεται να νιώθει οίκτο για τον μαθητή του, όμως παράλληλα να του ζητά εξηγήσεις για την ολιγοπιστία του και να τον επιπλήττει. Ο Θωμάς προσπαθεί να δικαιολογηθεί,  ενώ ο Ιησούς τον παροτρύνει να τον αγγίξει για να εξαλειφθούν οι όποιες αμφιβολίες του.

Στη συνέχεια, ο Ρωμανός περιγράφει τη σκηνή της ψηλάφησης των πληγών του Ιησού από τον Θωμά, και τη ειλικρινή μετάνοια του δεύτερου, ο οποίος συντετριμμένος ζητά συγχώρεση για την ολιγοπιστία του. Ο Ιησούς συνδιαλέγεται ανταποκρινόμενος με αγάπη και κατανόηση, και δέχεται στην «αγκάλη» του τον μετανοημένο μαθητή του.

Στον τελευταίο οίκο ο Ρωμανός προσεύχεται με ταπεινότητα, ζητώντας από τον Χριστό οίκτο και στήριξη, ενώ παρομοιάζει τον εαυτό του με τον ολιγόπιστο Θωμά. Με τον τρόπο αυτόν, εμμέσως νουθετεί και παροτρύνει το ακροατήριό του, με αφορμή το συγκεκριμένο κοντάκιο, να πραγματοποιήσει συνειρμικά την δική του αυτοκριτική ως προς τα πεπραγμένα του, και να συμμετάσχει στην κοινή προσευχή που αποτελεί τον βασικότερο στόχο κάθε Θείας Λειτουργίας.

Οι βιβλικές αναφορές δεν φαίνεται να αφορούν πολύ τον Ρωμανό, καθώς βασίζεται μεν σ’ αυτές, αλλά μόνο όσο του χρειάζεται για την ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό του θέματος του κοντακίου, ενώ έντονη και άμεση είναι η στιχομυθία ανάμεσα στα δύο κεντρικά πρόσωπα, με τον ποιητή-αφηγητή να παρεμβαίνει σε αρκετά σημεία, και να εναλλάσσει τόσο τα πρόσωπα που μιλούν, όσο και αυτά στα οποία απευθύνεται.

Ο Ρωμανός και η Παρθένος, μικρογραφία από το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β΄

Ο Ρωμανός με την τεχνική αυτή, ζωντανεύει το έργο του, ενώ με τους εξωτερικούς διαλόγους ανάμεσα στον Χριστό και στον Θωμά, επεκτείνει και εμπλουτίζει το κείμενό του, χωρίς να περιορίζεται στην ευαγγελική αφήγηση, δίνοντας έτσι κίνηση, βάθος και ζωηρότητα στο έργο, που αποκτά με τον τρόπο αυτόν θεατρικότητα. Παράλληλα ο υμνογράφος αποτυπώνει στο έργο του τον εσωτερικό διάλογο του Θωμά με τη συνείδησή του, φέρνοντας στην επιφάνεια τις σκέψεις και τις ψυχικές συγκρούσεις του πρωταγωνιστή του, προσδίδοντας έτσι στο κοντάκιο δραματικότερο τόνο.

Τα δραματικά στοιχεία ενισχύονται με τη χρήση παρομοιώσεων και μεταφορών σε αρκετούς από τους στίχους του, κάνοντας φανερές τις επιδράσεις που έχει δεχτεί από τη συριακή χριστιανική και ελληνική παράδοση, με την αμεσότητα της λαϊκότροπης πλαστικής γλώσσας.

Ως γνώστης της βιβλικής φιλολογίας, ο Ρωμανός, κάνει αναδρομές σε βιβλικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης αλλά και της ζωής του Χριστού, συνδέοντάς τα με τον διάλογο που εκτυλίσσεται στο κοντάκιο, κάνοντάς τον ακόμα πιο θεατρικό με τις επιπλέον εικόνες, που κρατούν ζωντανό το ενδιαφέρον του ακροατηρίου, αλλά και του υπενθυμίζουν τα διάφορα γεγονότα της Βίβλου.Ο Ρωμανός εκφράζοντας την ποιμαντική του ιδιότητα, έχει ως βασική του πηγή την Αγία Γραφή, και την εξιστόρηση του Ιωάννη, αποκλίνοντας όμως από τα δοθέντα στοιχεία, και εμπλουτίζοντας το κείμενό του με υποθετικούς διαλόγους, σκέψεις και συμπεράσματα, που ενισχύουν το δραματικό στοιχείο, διατηρώντας όμως τον διηγηματικό χαρακτήρα του κοντακίου καθώς και την θέση του ως ψαλλόμενο κείμενο στις ακολουθίες.

Στο ευαγγελικό κείμενο το θέμα της χειραψίας της πληγωμένης πλευράς του Ιησού, αναφέρεται μονάχα ως πρόθεση του Θωμά πριν την έλευση του Χριστού στον χώρο, ενώ στο κοντάκιο ο Ρωμανός αναφέρει ξεκάθαρα πως ο Θωμάς άγγιξε τον Ιησού, από το προοίμιο ακόμα, αλλά και σε αρκετά σημεία στη συνέχεια.

Σημαντικό ρόλο για τον Ρωμανό φαίνεται να κατέχει η σκιαγράφηση της ψυχοσύνθεσης του Θωμά κι εσωτερική του συντριβή, που παρουσιάζεται με τις αρετές και τις αδυναμίες του και γενικότερα με χαρακτηριστικά που ανταποκρίνονται στην ψυχολογία των απλών ανθρώπων. Αντιθέτως ο Ευαγγελιστής Ιωάννης  παραθέτει τα γεγονότα χωρίς ιδιαίτερο συναίσθημα και ένταση, και παρότι συμμετείχε στη σκηνή, η παρουσίαση των γεγονότων δείχνει αμερόληπτη, και χωρίς καμία αναφορά στον εσωτερικό κόσμο του Θωμά.

Ο Ρωμανός, χωρίς να υποβαθμίζει ή να υποτιμά την ιερότητα του αποστόλου Θωμά, τον κατεβάζει στο ανθρώπινο επίπεδο του αισθητού κόσμου, χωρίς να ξεπερνά τα όρια του δόγματος, και τους σκοπούς της Εκκλησίας για μεταλαμπάδευση και κατανόηση του ευαγγελίου, ενώ παράλληλα ασχολείται με το χριστολογικό ζήτημα της διπλής φύσης του Θεανθρώπου. Στο κοντάκιο αυτό, ο Ρωμανός ουσιαστικά αναδιηγείται το γνωστό περιστατικό της Καινής Διαθήκης που παραθέτει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, με τρόπο τέτοιο ώστε να επιτρέπει στους ακροατές να ταυτιστούν με τα ανθρώπινα συναισθήματα του Θωμά μέσω της αφήγησης, εμβαθύνοντας στην ανθρώπινη πλευρά του κλονισμένου μαθητή.

Χρησιμοποιώντας την τεχνική του διαλόγου και με διηγηματική απλότητα, ο Ρωμανός ο Μελωδός, εμπλουτίζει με την φαντασία του το κείμενο του ευαγγελίου στο οποίο βασίστηκε, και δίνοντας φωνή στον Θωμά, αφηγείται τις ανθρώπινες αντιδράσεις και τις σκέψεις του, ενώ αναπαριστά το ψυχολογικό του βάθος μέσω της αλληλεπίδρασής του με τον αναστημένο Χριστό. Ο Ρωμανός δημιουργώντας διάλογο που στην πραγματικότητα δεν υφίσταται, διακόπτει τη μονοτονία μιας επίπεδης αφήγησης ενώ το περιεχόμενο του κοντακίου του Ρωμανού του Μελωδού, που αφορά στην ψηλάφηση του αποστόλου Θωμά, θα μπορούσε να αποτελεί ένα είδος θρησκευτικού θεάτρου, ή περίτεχνου χριστιανικού ρητορικού λόγου, εξαιτίας των τεχνικών του λόγου, των χρησιμοποιούμενων σχημάτων και κυρίως των δραματικών διαλόγων, εσωτερικών και εξωτερικών, που του προσδίδουν έντονη θεατρικότητα, χωρίς όμως να ανεξαρτητοποιείται από τη Θεία Λειτουργία.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

Ο πίνακας του εξωφύλλου, έχει τίτλο «Ο Άπιστος Θωμάς», και αποτελεί έργο του Μικελάντζελο Μερίτζι ντα Καραβάτζιο που τον ζωγράφισε μεταξύ των ετών 1602-3, στις αρχές της εποχής Μπαρόκ.

• Τρ. Γιάννου, Γ. Δανέζης κ.ά., Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία: Βυζαντινή Περίοδος, έκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001

• Κατά Ιωάννην 20:19-29

• ΕΞΟΔΟΣ, Κεφ.3.

• ΠΡΑΞΕΙΣ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ, Κεφ.2

• https://el.wikipedia.org/wiki/Ρωμανός_ο_Μελωδός

• https://www.ekklisiaonline.gr/nea/romanos-melodos-o-pindaros-tis-orthodoxias-pou-timame-simera/

• https://www.tempo.gr/texnes-theamata/eikastika/21202-o-apistos-thomas-tou-caravaggio