Το “Mαύρο Kύμα” των προσφύγων και η Ν. Ιωνία Μαγνησίας

:

Η μικρασιατική καταστροφή, έφερε στην πόλη του Βόλου έναν τεράστιο αριθμό προσφύγων, σε τρία κύματα. Το πρώτο, έφτασε με διάφορους τρόπους τον Ιούνιο του 1921, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1922, το πλοίο “Μεγάλη Ελλάς”, που εκτελούσε δρομολόγια από την Κωνσταντινούπολη στη Ν.Υόρκη, βρέθηκε την κατάλληλη στιγμή, στο σωστό σημείο για να περισυλλέξει περίπου 3.000 πρόσφυγες και να τους οδηγήσει με σχετική ασφάλεια στην κυρίως Ελλάδα.

Στις 19 Σεπτεμβρίου του 1922, η εφημερίδα “Θεσσαλία” σημείωνε: «κατέπλευσε εις τον λιμένα μας το υπερωκεάνειο “Μεγάλη Ελλάς” φέρον πρόσφυγας εκ Σμύρνης”.

Την επόμενη μέρα, στην ίδια εφημερίδα, δημοσιεύεται το συγκλονιστικό άρθρο του Τάκη Οικονομάκη με τίτλο «Το Μαύρο Κύμα»:

Την φθινοπωρινήν ηρεμίαν του λιμένος μας ήλθε χθες να ταράξη ένα μεγάλο μαύρο κύμα, κύμα συμφοράς. Εμπήκε μέσα και εξέσπασεν ύστερα εις την παραλίαν από όπου εξεχύθη εις όλην την πόλιν.

Το υπερωκεάνειο “Μεγάλη Ελλάς” μεταφέρει πρόσφυγες στο Βόλο
—————————————–

Και ένα αίσθημα υπερτάτης φρίκης, απεριγράπτου συγκινήσεως αλλά και οργής τρομεράς συνεκλόνισε τους πάντας. Το μαύρον αυτό κύμα μας το απέστειλεν η αντίπεραν του Αιγαίου ακτή.

Απετελείτο από τα τραγικά θύματα της φρικτής μικρασιατικής συμφοράς, από τα θλιβερά αυτά ναυάγια του ασιατικού Ελληνισμού τα οποία η θάλασσα εξέβρασε και εις την παραλίαν μας. Υπέρ τους δεκα χιλιάδας πρόσφυγας έφθασαν χθες ως εδώ, αφού εν τω μεταξύ έχουν πλημμυρίση όλα τα νησιά και όλοι οι πλησιέστεροι και κυριώτεροι αιγαιοπελαγικοί λιμένες.

Και είνε αυτή η πρώτη φουρνιά που περνάει. Θα την ακολουθήσουν και άλλες, ώστε υπολογίζεται, ότι περί τους πενήντα χιλιάδες πρόσφυγες θα περάσουν από τον λιμένα μας διά να ζητήσουν εις την Θεσσαλίαν καταφύγιον.

Το θέαμα των θλιβερών αυτών θυμάτων της φρικτής καταστροφής εσπάραζε την ψυχήν του καθενός. Απεβιβάζοντο και εσταυροκοπούντο, απεβιβαζοντο και εφιλούσαν το χώμα, απεβιβάζοντο και άλλοι έκλαιαν, άλλοι χαμογελούσαν με την εντύπωσιν ότι ετελείωσαν τα απερίγραπτα μαρτύριά των που κατά τον τελευταίον μήνα εδοκίμασαν.

1922, προσφυγικές σκηνές

Και επλημμύριζε το κεφαλόσκαλο, επλημμύριζεν η παραλία και απ’ εκεί εξεχύνοντο τα ανθρώπινα αυτά κύματα, κύματα συμφοράς και απογνώσεως αλλά και κύματα αποτελούντα το τρομερόν “ΚΑΤΗΓΟΡΩ” εις τους δρόμους προς το εσωτερικόν της πόλεως.

Και ήρχετο ο ελληνισμός αυτός που είχεν αποκληθή αποικία, ο ελληνισμός δια τον οποίον ελέχθησαν τα “οίκαδε” και οι “πμμερανοί” να ξυπνήση τους κοιμωμένους, να διδάξη τους αγνοούντας, να καυτηριάση με την θλιβεράν μεν αλλ’ επιβλητικωτάτην εμφάνισίν των τους δημίους του.

Κάθε οικογένεια, κάθε άτομον από τους πρόσφυγας αυτούς απετέλει και μίαν τραγωδίαν, ένα σπαραγμόν, ένα πένθος.

Άλλοι είδαν μπρος τα μάτια τους τους Τούρκους να τους σφάζουν τους δικούς των, άλλους να τους παίρνουν αιχμαλώτους, άλλοι τα κορίτσια των να τα αρπάζουν οι Τούρκοι για τα χαρέμια τους και όλοι τους ανεξαιρέτως είδαν με τα μάτια την γενικήν καταστροφήν σπιτιών, περιουσιών, ολοκλήρου ζωής και υπάρξεως μέσα εις τας τραγικάς εκείνας φλόγας της πυρκαϊάς που ως επικήδειος λαμπάς εφώτιζε το πτώμα του μικρασιατικού ελληνισμού μαζύ με το πτώμα της τιμής της Ελλάδος.

Καταυλισμός προσφύγων στην πλατεία Ρήγα Φεραίου στον Βόλο

Εις τρακοσίας χιλιάδας ανέρχονται οι πρόσφυγες που μεταφέρονται από την Σμύρνης και τα πέριξ και άλλαι διακόσιαι χιλιάδες είνε οι πρόσφυγες της βορείου Μικράς Ασίας που περνάνε στη Θράκη.

Προσθέσατε εις αυτούς τα εκατοντάδας χιλιάδας των σφαγέντων, προσθέσατε όλους τους άνδρας από 18-45 ετών που οι Τούρκοι τους κρατούν και τους εκτοπίζουν εις το εσωτερικόν όπου τους εξοντώνουν δια του “λευκού θανάτου”, προσθέσατε εις αυτά και το ότι το εν τρίτον του εν Μικρά Ασία στρατού μας δηλ. περί τα 70 χιλιάδας απετελείτο από μικρασιάτας και ελάτε κατόπιν να μας ειπήτε αν η Μικρά Ασία αποτελεί αποικίαν, με ελληνισμόν υπέρ το εκατομμύριον, χωρίς να υπολογίσωμεν τας καταστροφάς του Πόντου, και ελάτε να μας ειπήτε αν το δάκρυ της εκθρονίσεως αξίζει περισσότερον από την καταστροφήν όλου αυτού του ελληνισμού, μαζύ με την καταστροφήν του ελληνισμού του Καυκάσου και του Πόντου, μαζί με την καταστροφήν του ελληνικού στρατού, και όπερ το χειρότερον, μαζί με την καταστροφήν της ελληνικής τιμής μέσα εις τον βούρκον εσχάτης καταισχύνης.

Αλλ’ ας αφίσωμεν όλα αυτά, εφ’ όσον η επανάστασις τα εκαθάρισεν, τα έσβυσεν, τα έρριξε πλέον εις το παρελθόν και ας πνίξωμεν κάθε μας άλγος εμπρός εις τα επιταγάς της εθνικής ανάγκης. Ας περιορισθώμεν μόνον να διακηρύξωμεν ένα, ότι μόλις χθες άρχισαν να αντιλαμβάνωνται οι αγνοούντες εις την πόλιν μας τι ήτο Μικρά Ασία.

Μόλις χθες οι πλανώμενοι από την άγνοιαν είδαν ότι η Μικρά Ασία ήτο μία άλλη ολόκληρος Ελλάς με εκατομμύρια Ελλήνων με ζωτικότητα μοναδικήν, με πολιτισμόν και οικονομικήν ευεξίαν αξιοζήλευτον. Μόλις χθες το αντελήφθησαν αυτό και μαζύ με το δάκρυ που έχυσαν ησθάνθησαν τον πόνον διά την συμφοράν πολύ μεγαλύτερον διότι έχασαν πράγμα που δεν το είχαν ποτέ φαντασθή. Τι το όφελος όμως; Το μαύρο κύμα της συμφοράς εξακολουθεί να ξεχύνεται και να πλημμυρίζη την Ελλάδα ολόκληρον. Ας σκύψωμεν επάνω του και ας προσπαθήσωμεν να γλυκάνωμεν όσον ειμπορούμεν, όσον είναι δυνατόν τον πόνον του. Τ.ΟΙΚ.

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΠΡΟΣΟΧΗ-ΠΡΟΣΟΧΗ

Υπάρχουν δυστυχώς και εις την πόλιν μας παληάνθρωποι, αχρεία υποκείμενα μη έχοντα ιερόν και όσιον που εζήτησαν να σας εκμεταλλευθούν πέρνοντάς σας της ελάχιστες τουρκικές λίρες που σας απόμειναν εις την τιμήν των 15,10 και 8 ακόμη δραχμών. Προσέξτε μη σας γελάσουν όσοι δεν γελαστήκατε. Η αξία της τουρκικής λίγας με την τιμήν του κονσόρτσιουμ είναι δρχ. 18.50 και αι Τράπεζαι η “Εθνική” και η “Εμπορική” σας τες εξαργυρώνει αμέσως. Η τιμή μάλιστα της ελευθέρας αγοράς είνε κατά τι μεγαλύτερη.

Προσέξτε επομένως να μη σας γελάσουν τα καθάρματα που σαν όρνια σας περιτριγυρίζουν μη σεβόμενοι τη δυστυχία σας. Όσον αφορά αυτούς που εγέλασαν και σας επήραν τις λίρες από μερικούς από σας να τους καταγγείλετε και θα πληρώσουν πανάκριβα την αχρειότητά τους. Διότι πλην της τιμωρίας που τους περιμένει θα βάλλωμε και τα ονόματά τους σε μαύρο πίνακα στην εφημερίδα να τους στιγματίσωμε, έτσι που κανείς τίμιος άνθρωπος να μη συναλάσσεται μαζύ τους, γιατί τέτοια παληόσκυλα που δείχνουν τέτοια διαγωγή πρέπει να τσακίζωνται. Προσοχή λοιπόν πρόσφυγες. Κάτω από δραχ. 18,50 λεπτά μην εξαργυρώνεται τις λίρας σας. Πηγαίνετε στις τράπεζες και θα σας τις εξαργυρώνουν.

(Το παραπάνω αποτελεί αντιγραφη του πρωτότυπου κειμένου σε μονοτονικό αλλά με τη γλώσσα και την ορθογραφία του αποκόμματος της εφημερίδας του 1922, που μπορεί να ανακτηθεί από τον παρακάτω σύνδεσμο: https://volosmagnisia.files.wordpress.com/2013/09/to-mayro-kyma.jpg?fbclid=IwAR1Flr8P-NWwls-L47LJU8vrE3ejfVGbitK-a25H6Q8akqPxhWTT8Imgb3U )

Εκτός του “Μαύρου Κύματος” του Τάκη Οικονομάκη, εκτενή ήταν γενικότερα τα ρεπορτάζ του τοπικού τύπου της εποχής που περιέγραφαν την κατάσταση:

Η χθεσινή ημέρα ήτο ημέρα τραγικών συγκινήσεων διά την πόλιν μας. Εις τον λιμένα μας έφθασαν τα πρώτα κύματα της Μικρασιατικής συμφοράς. Και οι συμπολίται μας που από τις εφημερίδες και τις αφηγήσεις εγνώριζον έως τώρα το μέγεθος της επελθούσης καταστροφής, εκλήθησαν να ιδούν με τα μάτια τους και την απερίγραπτον τραγικότητά της.

Από το μεσονύκτιον ήδη κατέπλευσεν εις τον λιμένα μας το υπερωκεάνειο «Μεγάλης Ελλάς» με το θλιβερό φορτίο των 3.000 προσφύγων. Κατά τας πρωινάς ώρας κατέπλευσεν ο «Μιλτιάδης» και κατόπιν η «Βιθυνία» αμφότερα με χιλιάδες, και τέλος περί το απόγευμα ο «Μαίνανδρος» με 2800 άλλους πρόσφυγας {….}

Πρόσφυγες καπνεργάτες στη διαλογή (1924)

Από τας πρωινάς ώρας, ήρχισεν η αποβίβασις των προσφύγων δια λέμβων, δια φορτηγίδων και μικρού ατμοπλοίου. Οι αποβιβαζόμενοι, άλλοι έκλαιον, άλλοι εσταυροκοποιούντο, άλλοι φιλούσαν το χώμα που τους εδέχετο και εις άλλων το πρόσωπον ερώδιζεν ένα αίσθημα ανακουφίσεως ότι ετερματίσθη η φρικώδης κόλασις των απεριγράπτων μαρτυρίων του τελευταίου μηνός.

Με την τραγικότητα των αγρίων ημερών που επέρασαν ζωγραφισμένη στο πρόσωπο τους, κουρέλια ανθρώπινα εντός ολίγου ήρχισαν να πυκνώνουν στο κεφαλόσκαλο, και το Ακταίο, ολοένα πληθυνόμενοι και απλωνόμενοι εις όλη σχεδόν την παραλία. Έπειτα οι κάθετοι δρόμοι τους εδέχοντο και όλα τα πεζοδρόμια των πρώτων παραλιακών τετραγώνων εδέχθησαν προχείρως προσφυγικάς εγκαταστάσεις.

Οι πρόσφυγες των τριών κυμάτων άφιξης έφθασαν τον αριθμό 13.773, που αποτελούσε το 30% του συνολικού πληθυσμού της πόλης του Βόλου. Η υποδοχή (αλλά και η αποδοχή) του τεράστιου αριθμού προσφύγων ήταν απελπιστικά δύσκολη σε μια εποχή επίσης δύσκολη και για τους ντόπιους, που όπως συμβαίνει πάντα έβλεπαν τους νεοφερμένους με διαφορετική οπτική ο καθένας.

Πολλοί στάθηκαν αρωγοί στην προσπάθειά τους και τους αγκάλιασαν, άλλοι τους αντιμετώπισαν με δυσπιστία, κι άλλοι τους εκμεταλλεύτηκαν με τον χειρότερο τρόπο:

Ο (πρώτος) ιερός ναός της Ευαγγελίστριας στην ομώνυμη πλατεία της Ν. Ιωνίας

Εις την Σκόπελον, οι κάτοικοι έδειξαν υπέροχον διαγωγήν  ανοίξαντες τα σπίτια τους και προσφέραντες κάθε περίθαλψιν σε 1500 πρόσφυγας. {….}

Αισχρότατη διαγωγήν έδειξαν και μερικοί μανάβηδες πωλούντες προς 4 δρχ τα σταφύλια {…} Ένας αμαξάς όστις μετέφερε ένα ασθενές παιδί πρόσφυγος εις το νοσοκομείο δεν ηρκέσθη να πάρη μία λίρα αλλά και του άρπαξε το μπόγο που είχε διασώση από τους τσέτας {…} Το φρικτό αυτό θέαμα εγέννησε την γενικήν αγανάκτησιν συνεπεία της αδρανείας των αρχών, αίτινες δεν έδειξαν την προνοητικότητα που εχρειάζετο {…}

Μόνο οι κ.κ. Χονδρόπουλος καπνέμπορος και Δημ. Στ. Παπαγεωργίου βιομήχανος έσπευσον να αγοράσουν εξ ιδίων των σεβαστή ποσότητα συμπυκνωμένου γάλακτος και άλλων τινών ειδών δια τα παιδιά των προσφύγων, τα οποία και διένεμαν.

Ανήμερα τον δεκαπενταύγουστο του 1923 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος της νέας τους πόλης, σε μία περιοχή βορειοδυτικά της πόλης που έμελλε να αποτελέσει τη νέα πατρίδα των ξεριζωμένων. Και το όνομα αυτής, Νέα Ιωνία, για να θυμίζει σε όλους την πατρίδα που άφησαν, με την ελπίδα να γίνει ο τόπος αυτός, η νέα πατρίδα που θα αντικαθιστούσε έστω εν μέρει, αυτή που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν.

Ανάμεσα στους πρόσφυγες που κατάφεραν να ιδρύσουν τη δική τους επιχείρηση ακι οι αδερφοί Ετμεκτζόγλου (μεταξουργείο), που προσλάμβαναν κυρίως προσφυγοπούλες ως εργατική δύναμη του εργοστασίου τους.

Τον Σεπτέμβριο του 1924 και πριν προχωρήσει η αποκατάσταση των προσφύγων που ήδη ήταν στην περιοχή, έφθασε και το τρίτο κύμα, κατόπιν της ανταλλαγής πληθυσμών, γεγονός που επιδείνωσε περαιτέρω την τραγική κατάσταση.

Αρχικά οι πρόσφυγες (παλιοί και νέοι) “στεγάζονταν” σε σκηνές, παραπήγματα, καπναποθήκες, στρατώνες, σχολεία, παλιά κτήρια και όπου αλλού βρέθηκε στέγη να τους φιλοξενήσει, σε διάφορα μέρη της πόλης, σε συνθήκες σκληρές και απάνθρωπες, ενώ τους πρόσφυγες είχε εξαντλήσει συν τοις άλλοις και ο εξανθηματικός πυρετός.

Το χτίσιμο των σπιτιών ξεκίνησε εκείνη την χρονιά, και συνεχίστηκε ως το 1938. Τα πρώτα 776 κτίσματα (15-20 τετραγωνικών μέτρων έκαστο), αποτελούσαν συστάδες που σχημάτιζαν ένα τετράγωνο, και για τον λόγο αυτό τους έμεινε το όνομα “τα τετράγωνα”, ενώ στη συνέχεια έγιναν διάφορα σπίτια που πήραν ονόματα από κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους: (τσιμεντένια, τζαμαλιώτικα, γερμανικά, πέτρινα, καρταλέικα).

Από τον Μάιο του 1927, είχε ήδη χτιστεί με πρωτοβουλία των προσφύγων μια μικρή εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία (Ευαγγελίστρια) και αριστερά και δεξιά της, λειτουργούσαν δύο δημοτικά σχολεία για τα προσφυγόπουλα. Ήδη είχε δημιουργηθεί ποδοσφαιρική ομάδα με το όνομα “Προσφυγική” που σύντομα μετονομάστηκε σε “Νίκη”, ενώ στην απογραφή του 1928, η Ν. Ιωνία αριθμούσε 6.128 κατοίκους, οι περισσότεροι από τα παράλια της Μ. Ασίας, τη Θράκη και τον Πόντο.

Η πρώτη σύνθεση της προσφυγικής ποδοσφαιρικής ομάδας (Νίκης Βόλου), με σκοπό τη: « διάδοσιν και επέκτασιν της γυμναστικής εις πάσας τας κοινωνίας τάξεις των προσφύγων»)

Τη μικρή εκκλησία, μέσα σε μερικά χρόνια, οι πρόσφυγες την έκαναν τεράστια και μεγαλοπρεπή, με προσωπική εργασία, κουβαλώντας πέτρες από τα λατομεία και δουλεύοντας ώρες ατελείωτες με αυταπάρνηση, ενώ οι περισσότεροι δρόμοι που διέσχιζαν τη Ν. Ιωνία, σταδιακά πήραν ονόματα που θύμιζαν την ευρύτερη περιοχή της Μ. Ασίας, για να θυμίζουν την πατρίδα: Μαιάνδρου, Ραιδεστού, Εφέσου, Αγ. Φωτεινής, Προποντίδος, Αγχιάλου, Ελλησπόντου, Καππαδοκίας κλπ.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• https://volosmagnisia.files.wordpress.com

• http://dimosvolos.gr

• Βόλος 1881-1955, ο χώρος και οι άνθρωποι (συλλογική έκδοση)

• Β. Χασταόγλου "Βόλος: Το Πορτραίτο μιας πόλης" ΔΗ.Κ.Ι. Εκδ. Βόλος 2007

• Παρουσίαση MSc, PhD, κ. Μαρίας Τριανταφυλλίδη (Studio Αρχιτεκτονικής, ΤΜΧΠΠΑ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας)

• Koalakia.blogspot (Γ.Σ. ΝΙΚΗ ΒΟΛΟΥ 1924)