Πήλιο, η “χώρα” των Κενταύρων και θερινή κατοικία των θεών

Το κατάφυτο από πλατάνια, οξιές, αγριοκαστανιές, βελανιδιές και πολλές άλλες ποικιλίες δέντρων, Πήλιο, είναι βουνό στο νομό Μαγνησίας, με ύψος 1.624 μέτρα (κορυφή Πουριανός Σταυρός).

φωτογραφία από: https://www.troodostravel.gr

Κατά μία εκδοχή, το Πήλιο πήρε το όνομά του από την αιγυπτιακή λέξη Πηλούσιο που έδωσαν στο βουνό οι Προέλληνες που κατάγονταν από την νοτιοανατολική πλευρά της Μεσογείου. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, το όνομα Πήλιο, προέρχεται από την ιλλυρική λέξη pil, που σημαίνει δάσος.

Το βουνό δέχεται πολύ μεγάλες ποσότητες βροχής και χιονιού ξεπερνώντας κατά πολύ τον μέσο όρο της πεδινής Θεσσαλίας, ενώ η ύπαρξη μεγάλων ρηγμάτων στα σχιστολιθικά του πετρώματα, έχει οδηγήσει στη δημιουργία περισσότερων από 70 αξιόλογων πηγών. Επιπλέον στο Πήλιο υπάρχουν αρκετές μεγάλες ρεματιές και δεκάδες μικρότερα ρέματα που διατηρούν αξιόλογη ροή.

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, το Πήλιο αποτελούσε θερινή κατοικία & τόπο αναψυχής των Ολύμπιων θεών, πατρίδα των Κενταύρων, αλλά και χώρο συνάντησης των Δρυάδων (νύμφες των δέντρων και των λιβαδιών και συνοδών της θεάς Αρτέμιδος), θρύλοι, που ακόμα και σήμερα σε συνδυασμό με την άγρια φύση του βουνού, ενισχύουν τη μυστηριώδη ατμόσφαιρα του πηλιορείτικου τοπίου.

Στο Πήλιο γεννήθηκε κι έζησε ο διασημότερος Κένταυρος, ο Χείρων, ο οποίος σε αντίθεση με την άγρια ζωώδη συμπεριφορά των άλλων Κενταύρων, παρουσιάζεται ως κάτοχος της προαιώνιας σοφίας, και αποτελεί μία σημαντικότατη και θετικότατη μορφή της ελληνικής μυθολογίας.

φωτογραφία από: https://fragilemag.gr

Ο Χείρων διέπρεψε ως διδάσκαλος και παιδαγωγός σημαντικών μυθολογικών προσώπων (Αχιλλέα, Ασκληπιού, Ιάσονα, Οδυσσέα, Ιππόλυτου, Αμφιάραου, Κάστορα, Πολυδεύκη, Νέστορα, Τελαμώνα, Θησέα κ.ά.), ενώ λέγεται πως παρέδωσε μαθήματα ακόμα και στον θεό Απόλλωνα. Σε πολλές περιστάσεις δε, απετέλεσε πολύτιμο σύμβουλο και προστάτη του Πηλέα, και του γιου του Αχιλλέα, τον οποίο και ανέθρεψε για μεγάλο χρονικό διάστημα, τρέφοντάς τον με σπλάχνα λιονταριών και αγριόχοιρων και μυαλά αρκούδας.

Η συντριπτική πλειοψηφία των Κενταύρων πάντως, αποτελούνταν από πλάσματα επιθετικά, ωμοφάγα, μέθυσα και λάγνα, που συχνά επιδίδονταν σε αλόγιστες βιαιότητες και μάχες (π.χ. με τον Ηρακλή, τον Πηλέα, τους Λαπίθες κ.λπ.), αλλά και σε επιθέσεις προς νύμφες και θνητές (π.χ. Ιπποδάμεια, Μνησιμάχη, Δηιάνειρα, Αταλάντη, Ιππολύτη κ.ά).

Περισσότερα για τους Κενταύρους μπορείτε να βρείτε στον σύνδεσμο: https://mnimesellinismou.com/698559126625/-kentavroi

Το όρος Πήλιο συνδέεται και με την Γιγαντομαχία, καθώς ο Πελώρεος στην προσπάθειά του να εκδικηθεί τον θάνατο του αδελφού του Ευρύτου, ξερίζωσε το βουνό και με ορμή το εκτόξευσε εναντίον του Διονύσου, των Σατύρων και των Κορυβάντων, οι οποίοι την τελευταία στιγμή διασώθηκαν με παρέμβαση του θεού Άρη που σύμφωνα με τη μυθολογία έπιασε το Πήλιο στον αέρα. Στη συνέχεια ο Ποσειδώνας σκότωσε με την τρίαινά του τον Πελώρεο που προσπαθούσε να διαφύγει μέσω των νερών του Σπερχειού.

φωτογραφία από: https://www.routard.com

Στις δασωμένες βουνοπλαγιές του Πηλίου, σύμφωνα με τον μύθο, έλαβε χώρα και η λαμπρή γαμήλια τελετή του Πηλέα και της Νηρηίδας Θέτιδας, με προσκεκλημένους τους θεούς του Ολύμπου. Το μουσικοχορευτικό μέρος του γαμήλιου γλεντιού, είχαν αναλάβει οι εννέα Μούσες και ο θεός Απόλλων, ενώ κατά τη διάρκειά του, εμφανίστηκε και η θεά της ζήλιας και της διχόνοιας, Έρις (Έριδα). Εκνευρισμένη διότι δεν την είχαν προσκαλέσει στον γάμο, η Έρις άφησε ανάμεσα στους προσκεκλημένους ένα χρυσό μήλο με την επιγραφή “τη καλλίστη” (δηλ. για την ομορφότερη). Το μήλο (που τελικώς απετέλεσε την αφορμή για τον Τρωικό Πόλεμο), διεκδίκησαν η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη και ως κριτής ορίστηκε ο Πάρις, ο πρίγκηπας της Τροίας. Η Αθηνά υποσχέθηκε στον Πάρη να του παράσχει πνευματική σοφία, η Ήρα, σωματική δύναμη και η Αφροδίτη την πιο ωραία γυναίκα του κόσμου, την Ελένη, αποσπώντας τελικώς την ψήφο του Πάρη.

Οι θεότητες που λατρεύονταν στη Μαγνησία ήταν κυρίως ο Ακραίος Δίας, η Ιωλκία Άρτεμις και ο Παγασσαίος Απόλλων. Σε μία από τις έξι βασικές κορυφές του Πηλίου μάλιστα (κατά πάσα πιθανότητα στο Πλιασίδι), υπήρχε το ιερό σπήλαιο του Ακραίου Διός, πλησίον του ομώνυμου ναού, στο οποίο οι κάτοικοι της περιοχής κατέφευγαν σε περιόδους ανομβρίας για να παρακαλέσουν τον Δία να στείλει βροχή.

φωτογραφία από: https://jenny.gr

Κατά τον 12 π.Χ αι. την εποχή των μεγάλων μετακινήσεων των αρχαιοελληνικών φυλών, στην ευρύτερη περιοχή του Πηλίου, εγκαταστάθηκαν οι Μάγνητες, οι οποίοι ήταν μάλλον συγγενική φυλή των Μακεδόνων. Το όνομά τους που πήραν από τον Μάγνη, έδωσαν και στην περιοχή εγκατάστασής τους, η οποία έως σήμερα ονομάζεται Μαγνησία. Δεδομένου ότι από την περιοχή της Ιωλκού ξεκίνησε και η Αργοναυτική Εκστρατεία, η Μαγνησία σχετίζεται ιστορικά με την απαρχή της τεχνικής επεξεργασίας του χρυσού, ενώ η αφιερωμένη στον Ποσειδώνα, Αργώ, κατασκευάστηκε με ξύλα των δασών του Πηλίου.

Σε μία από τις ακτές του Πηλίου έλαβε και τη χαριστική βολή, ο Ξέρξης, όταν το 480 π.Χ, μετά από την ταπεινωτική ήττα των Περσών στη Σαλαμίνα, εκεί τσακίστηκαν 40 από τα πλοία των Περσών, οριστικοποιώντας την καταστροφή των σχεδίων του για την κατάκτηση των Ελλήνων και την επέκταση της αυτοκρατορίας του στη Μεσόγειο.

Στα 290 π.Χ. περίπου, κέντρο της Κοινοπολιτείας των Μαγνητών, έγινε η Δημητριάδα που χτίστηκε από τον βασιλιά της Μακεδονίας, Δημήτριο τον Πολιορκητή, και ο οποίος συμπεριέλαβε σ’ αυτήν την Ιωλκό και τις Παγασές που πλέον είχαν χάσει την δόξα και τη σπουδαιότητά τους. Η Δημητριάδα, παρόλο που υπέστη επιδρομές από Γότθους, Σλάβους, Βούλγαρους, Φράγκους και Τούρκους, κατάφερε τελικώς να επιζήσει έως περίπου το 1600.

Στην περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ειδικώς μεταξύ 6ου και 8ου αι. μ.Χ, στο Πήλιο εγκαταστάθηκαν Σλάβοι, οι οποίοι σύμφωνα με τον Γιάννη Κορδάτο, σταδιακά διασκορπίστηκαν και τελικώς ενσωματώθηκαν στις ήδη ελληνικές κοινότητες των γύρω περιοχών.

φωτογραφία από: https://www.maxmag.gr

Κατά τον 12ο αιώνα, το Πήλιο εμφανίζεται ως “μοναστική πολιτεία” χάρη στην ίδρυση πολλών βυζαντινών μονών, από μοναχούς του Αγ. Όρους, οι οποίες ως κέντρα οικιστικής οργάνωσης δημιουργησαν ενός είδους φεουδαρχικές κοινωνίες. Στη συνέχεια η περιοχή, κατακτήθηκε από τους Φράγκους, και αργότερα πρώτα από τους Καταλανούς και έπειτα από τους Σέρβους υπό την ηγεμονία του Στέφανου Δουσάν.

Με την κατάληψη της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς, πριν ακόμα την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, το Πήλιο παραδόθηκε χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση, εξαιρουμένης της περιοχής των Λεχωνίων που εξακολουθούσε να βρίσκεται στην κυριαρχία των Βενετών. Οι Οθωμανοί χώρισαν το υπόλοιπο Πήλιο σε πέντε ζώνες (ζιαμέτια), και εγκαταστάθηκαν κυρίως στις πεδινές και στις παραθαλάσσιες περιοχές.

Κατά την Οθωμανοκρατία στο βουνό ιδρύθηκαν και νέα μοναστήρια (π.χ. Φλαμουρίου και Σουρβιάς), και στους ήδη διαμορφωμένους (συνήθως γύρω απ’ τις μονές) μικρούς οικισμούς, ξεκίνησαν να δημιουργούνται οι πυρήνες των ορεινών χωριών. Το Πήλιο την εποχή αυτή ήταν αυτόνομο και ανήκε στη μητέρα του σουλτάνου, ενώ η οθωμανική διοίκηση αποφάσισε να χωρίσει τα χωριά σε δύο κατηγορίες: στα “χάσια”, στα οποία απευθείας δικαιοδοσία είχε ο σουλτάνος (π.χ. Πορταριά, Zαγορά, Tσαγκαράδα) και διοικούνταν από τον πασά της Λάρισας, και στα “βακούφια”, των οποίων η διοίκηση είχε ανατεθεί σε διάφορα ιδρύματα (π.χ. Mακρυνίτσα, Mούρεσι, Aργαλαστή).

φωτογραφία από: https://www.kathimerini.gr

Η ραγδαία ανάπτυξη της βιοτεχνίας, του εμπορίου, της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της υφαντουργίας των πηλιορείτικων χωριών, η δημιουργία τσιφλικιών, και κυρίως τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στους κατοίκους τους, από τους Οθωμανούς κατακτητές (π.χ. αυτόνομη διοικητική οργάνωση, φορολογικές ελαφρύνσεις κ.λπ), οδήγησε στη συρροή μεταναστών από διάφορες άλλες περιοχές, καθιστώντας το Πήλιο, μία απ΄τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της χώρας (μέσα 18ου-μέσα 19ου αι.).

Τα προϊόντα που παράγονταν στην περιοχή (κυρίως μετάξι, σκουτιά (μάλλινα χοντρά υφάσματα), δέρματα, ελιές, ελαιόλαδο, οπωροκηπευτικά κ.ά), φορτώνονταν στα καραβάνια από μουλάρια που ξεκινούσαν από τα χωριά του Πηλίου, για να εξαχθούν (συχνά μέσω του λιμανιού του Βόλου και των άλλων ναυτιλιακών κέντρων της περιοχής), στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, στην Ανατ. Μεσόγειο και στις διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες με δημοφιλέστερη τη Βιέννη.

Τα κεφαλοχώρια του Πηλίου μετατράπηκαν σταδιακά σε υποδείγματα λαϊκής τέχνης και αρχιτεκτονικής, γεγονός που μαρτυρούν έως σήμερα τα κτίσματα που έχουν διασωθεί, μεταξύ των οποίων τα πυργόσπιτα, οι ναοί τύπου βασιλικής, με τα ξυλόγλυπτα τέμπλα, τις εξαιρετικές τοιχογραφίες και λοιπές αγιογραφίες, τα λιθόστρωτα καλντερίμια, οι πέτρινες βρύσες, τα τοξωτά γεφύρια κ.ά. Σε αρκετά κτήρια του Πηλίου, σώζονται τοιχογραφίες του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου (Μακρυνίτσα, Ανακασιά κ.α.), ενώ στο λαογραφικό μουσείο της Μακρυνίτσας μεταξύ άλλων αναπαρίσταται με κάθε λεπτομέρεια ένα αρχοντικό της εποχής της τουρκοκρατίας.

φωτογραφία από: http://ploumidi.blogspot.com

Στη Ζαγορά, πατρίδα του Γιάννη Κορδάτου, λειτουργεί σημαντικότατη βιβλιοθήκη με χιλιάδες τόμους σπάνιων βιβλίων, ενώ στο σχολείο του Ρήγα (Ελληνομουσείο) που βρίσκεται εκεί, μαθήτευσαν μεταξύ πολλών άλλων ο Ρήγας Φεραίος, ο Άνθιμος Γαζής, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Πατριάρχης Κων/λεως, Καλλίνικος Λαπάτης. Φημισμένη ιστορική βιβλιοθήκη με σπάνια χειρόγραφα και μεγάλης αξίας βιβλία λειτουργεί και στις Μηλιές.

Η μεγάλη ανάπτυξη των χωριών του Πηλίου όμως, τα κατέστησε στόχο διαφόρων ληστρικών συμμοριών, οι οποίες συχνά τα λεηλατούσαν. Ο διαρκής κίνδυνος αυτός, και η ανάγκη για συλλογική άμυνα ενίσχυσε τους δεσμούς μεταξύ των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής, και οδήγησε στον σχηματισμό σώματος αρματολών για την προστασία της περιοχής.

Πληροφορίες για τις ηγετικές ομάδες των Ελλήνων στο: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/kotzampasides-oplarxigoi-kefalaiouxoi

Παρά ταύτα μεγάλη παρέμενε έως τότε και η πνευματική άνθηση του Πηλίου, με ελληνικά σχολεία να λειτουργούν σχεδόν σε όλα τα χωριά πριν το τέλος του 18ου αι.

φωτογραφία από: https://peliorama.gr/

Στις αρχές του 19ου αι., ο ιερέας και λόγιος, Άνθιμος Γαζής, ίδρυσε την Μηλιώτικη Σχολή των Μηλεών, πρωτοστατώντας παράλληλα στην εξέγερση κατά των Τούρκων, στο πλαίσιο των αγώνων των Ελλήνων για την απελευθέρωσή τους, ώσπου τον Μάιο του 1821, ο Μαχμούτ Πασάς Δράμαλης, εισέβαλε στη χερσόνησο του Πηλίου, κατέστρεψε όσα χωριά επαναστάτησαν και έκαψε τις περιουσίες των πρωτεργατών.

Οι επαναστατικές εστίες που συνέχισαν να αγωνίζονται, καταστράφηκαν το 1823, από τον Ρεσίς πασά που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του Νοτίου Πηλίου και κυρίως το Προμύρι. Η επόμενη επανάσταση από τους Πηλιορείτες, έγινε το 1854, οι οποίοι συμμετείχαν και στην επανάσταση του 1878, η οποία στοίχισε την καταστροφή μέρους της Μακρινίτσας.

Την ίδια εποχή, παρότι η αγροτική παραγωγή σημείωνε αύξηση, η οικονομία του Πηλίου είχε αρχίσει να παρακμάζει αφενός λόγω της μειωμένης εσωτερικής ζήτησης, αλλά κυρίως λόγω εξωτερικών παραγόντων στους οποίους δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει (μείωση του εμπορικού στόλου εξαιτίας ανταγωνισμού από τα ατμόπλοια, αγγλική υφαντουργία κ.λπ). Αρκετοί ήταν κάτοικοι του Πηλίου που μετανάστευσαν στην Μικρασία, στην Αίγυπτο, στη Ρουμανία και στη Ρωσία, και με τα χρήματα που έστελναν στην πατρίδα τους, έγιναν διάφορα κοινωφελή έργα. Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, το 1881, οι ορεινοί οικισμοί εγκαταλείφθηκαν και η οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων μεταφέρθηκε στον Βόλο. Το Πήλιο παρέμεινε σε παρακμή έως και τη δεκαετία του 1970, όταν και άρχισε η τουριστική του ανάπτυξη.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

φωτογραφία από: https://www.troodostravel.gr/

Πηγές:

• Apollodorus, The Library of Greek Mythology, Oxford University Press, (Oxford 1997).

• Ομήρου, Ιλιάδα, (μτφρ. Ο. Κομνηνού - Ι. Κακριδή), Ζαχαρόπουλος, (Αθήνα χ.χ.)

• Ησίοδου, Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Ασπίς, Ηρακλέους, Ηοίαι (μτφρ. Π Λεκατσάς), Ζαχαρόπουλος (Αθήνα, χ.χ.).

• Λιάπης Κώστας, Πήλιον Όρος, Εκδ. Εταιρεία Ανάπτυξης Πηλίου, 2001.

• Πηλίου περιήγηση, στη χώρα των Αργοναυτών και των Κενταύρων, Έκδοση Υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης, ΕΟΤ, ΝΕΤΠ Μαγνησίας και Επιμελητηρίου Μαγνησίας.

• http://www.pelion.org/history/index-gr.asp

• https://www.visit-pilio.gr/

• https://www.gnoristetinellada.gr/anadromes/thessalia/3338-pilio-istoriki-anadromi-sti-xora-ton-kentayron

• https://www.diaforetiko.gr/pilio-to-mithiko-vouno-ton-kentavron-odiporiko-sta-grafika-choria-tou/

• Φωτογραφία εξωφύλλου από: https://www.yang.gr