Η Σφαγή της Χίου
Η έκρηξη της Επανάστασης βρήκε το πολυπληθές ελληνικό στοιχείο της Χίου να ευημερεί. Με τον στόλο, το εμπορικό δαιμόνιο και τη διπλωματία τους, οι Χιώτες κυριαρχούσαν στη Μαύρη Θάλασσα, το Αιγαίο και τη Μεσόγειο.
Το γεγονός αυτό ώθησε τον Σουλτάνο να παραχωρήσει στο νησί πολλά προνόμια, που άγγιζαν το καθεστώς αυτονομίας, έτσι, οι Χιώτες δεν είχαν κανένα λόγο να ξεσηκωθούν κατά των Τούρκων, όπως μαρτυρά και η αποτυχία του ναύαρχου Ιάκωβου Τομπάζη να τους ξεσηκώσει τον Απρίλιο του 1821.
Υπήρχε όμως κι άλλος σοβαρός λόγος να αντιδρούν στον ξεσηκωμό: η Χίος βρίσκεται μόλις δύο μίλια από τη μικρασιατική ενδοχώρα, έτσι κάθε απόπειρα εξέγερσης ήταν καταδικασμένη.
πληροφορίες για την συνεισφορά των Μικρασιατών στον Αγώνα βρίσκονται στο: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/ellines-anatoli-1821
Στις 10 Μαρτίου 1822 ο Σάμιος Λυκούργος Λογοθέτης, με την προτροπή του Χιώτη Αντωνίου Μπουρνιά, αποβιβάστηκε στο νησί με 1.500 άνδρες και κατάφερε να συνεγείρει αρκετούς ντόπιους. Οι 3.000 Τούρκοι του νησιού πρόλαβαν να κλειστούν στο Κάστρο και η ολιγοήμερη πολιορκία τους δεν έφερε σημαντικό αποτέλεσμα, καθώς οι άνδρες του Λογοθέτη ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένοι.
Μόλις έφθασε το μαντάτο της εξέγερσης στην Υψηλή Πύλη, ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β' την εξέλαβε ως αχαριστία των Χίων, αλλά και ως προσωπική προσβολή. Διέταξε να φυλακιστούν αμέσως όλοι οι Χιώτες της Κωνσταντινούπολης, και αρκετοί από αυτούς να αποκεφαλιστούν. Στη συνέχεια έδωσε την εντολή στον αντιναύαρχο Καρά-Αλή πασά να καταπλεύσει στο νησί και να τιμωρήσει παραδειγματικά τους εξεγερθέντες.
Στις 30 Μαρτίου 1822 πυρπολήθηκε ολόκληρο το νησί, και οι Τούρκοι επιδόθηκαν σε ανήκουστες σφαγές. Υπολογίζεται ότι από τους 117.000 χριστιανούς κατοίκους του νησιού, 42.000 σφαγιάστηκαν, 50.000 πιάστηκαν αιχμάλωτοι και 23.000 διέφυγαν προς τις επαναστατημένες περιοχές της Ελλάδας και τη Δυτική Ευρώπη, ενώ πολλοί ήταν εκείνοι που κατέληξαν σε σκλαβοπάζαρα.
Η Χίος μέσα σε λίγες μέρες μετατράπηκε σε ένα απέραντο ερημωμένο σφαγείο.
Ένας15χρονος αυτόπτης μάρτυρας που γλύτωσε τη σφαγή, δηλώνει: Οι υψηλόβαθμοι Τούρκοι απολάμβαναν τον αποκεφαλισμό των δεμένων χριστιανών στην πλατεία του χωριού.Τα μωρά τα πετούσαν στον αέρα και τα τρυπούσαν με τα σπαθιά τους.
Ο ναύτης Πέτρος Μέγκος, Έλληνας εθελοντής από τη Σμύρνη μαρτυρά: Η θάλασσα ήταν γυαλί. Κοιτώντας κάτω στο βυθό κοντά στην ακτή είδα κάπου 500 ανθρώπους που είχαν πέσει να πνιγούν για να μην πέσουν στα χέρια των Οθωμανών.
Ο Τούρκος τοποτηρητής Βαχίτ πασάς, που κατέγραψε τα συμβάντα, αναφέρει ότι “τους μεν ηλικιωμένους επέρασαν (οι μουσουλμάνοι) γενναιότατα εν στόματι μαχαίρας, παρομοίως και τας ηλικιωμένας γραίας, την δε κινητήν περιουσίαν αυτών ελεηλάτησαν […] τας δε ωραίας κόρας των και τους τρυφερούς νεανίσκους των ηχμαλώτισαν. Το αίμα έρρευσε ποταμηδόν …”.
Οστά ορισμένων απ’ τους σφαγιασθέντες στο περίβολο της Ν. Μονής.
Ο ίδιος μαζί με την αναφορά του στην Κωνσταντινούπολη σχετικά με την ανακατάληψη του νησιού, έστειλε και 5 φορτία με κομμένα κεφάλια και 2 φορτία κομμένα αυτιά και γλώσσες που αγόραζε από τους Τούρκους στρατιώτες. Στην καταμέτρησή του αναφέρει: 1.109 κεφάλια ιερέων, προεστών και ανταρτών, «τελειωθέντες εν στόματι μαχαίρας» 25.000, σκλαβωμένα αγόρια και 5.000 κορίτσια.
Οι Τούρκοι έχασαν περίπου 600 άνδρες, ενώ αναφέρθηκαν και θύματα μεταξύ των Εβραίων, που μετέβησαν στο νησί από τη Μικρασιατική ακτή, για να πλιατσικολογήσουν και να εποπτεύσουν το δουλεμπόριο.
Οι σκλάβοι (κυρίως γυναίκες και παιδιά) μεταφέρονταν ως εμπορεύματα σε παζάρια της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης αλλά και άλλων πόλεων, όπου και πωλούνταν σε εξευτελιστικές τιμές. Σε επιστολή του ο Ολλανδός διπλωμάτης στην Κωνσταντινούπολη Gaspar Testa, αναφέρει:
"Το πιο σπαρακτικό θέαμα είναι τα σκλαβωμένα γυναικόπαιδα που έφεραν από τη Χίο [...]Αγόρια και κορίτσια σέρνονται στους δρόμους δεμένα το ένα με το άλλο και οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα".
Ο Άγγλος πρόξενος στη Σμύρνη Francis Werry αναφέρει:
"Στο δρόμο των Φράγκων οδηγούνται πάνω-κάτω κοπάδια από παιδιά της Χίου για πούλημα".
Ένα απ’ τα παιδιά που γλύτωσαν ήταν και ο Δημητρός, ο σύζυγος της Λωξάντρας, όπως αναφέρεται και στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα της Μαρίας Ιορδανίδου, αλλά και στην γνωστή τηλεοπτική σειρά.
Πολλές γυναίκες αυτοκτόνησαν κατά την μεταφορά για να γλυτώσουν τον εξευτελισμό. Στην Allgemeine Zeitung δημοσιεύεται πως πολλά παιδιά κάτω των επτά, επειδή δεν ήταν κατάλληλα για πώληση, δένονταν και ρίχνονταν στη θάλασσα, ενώ τα υπόλοιπα οδηγούνταν κατά ομάδες προς εξισλαμισμό. Ο Άγγλος κληρικός Walsh αναφέρει πως:
"σε μια μόλις μέρα έγιναν περισσότεροι προσηλυτισμοί από το Ευαγγέλιο στο Κοράνι απ' όσοι απ' το Κοράνι στο Ευαγγέλιο μέσα σε έναν αιώνα".
Μεταξύ των βάναυσα λεηλατημένων κτηρίων του νησιού, η Νέα Μονή και ο Άγιος Μηνάς, τα οποία πυρπολήθηκαν από τους Οθωμανούς, ενώ όλοι οι μοναχοί και οι χιλιάδες χριστιανών που κατέφυγαν εκεί για να κρυφτούν εσφάγησαν στυγνά. κατέσφαξαν όλους τους μοναχούς αλλά και τις χιλιάδες γυναικόπαιδων, που κατέφυγαν εκεί για να κρυφτούν. Στα δύο μοναστήρια αυτά, εξακολουθούν να φυλάσσονται τα οστά των σφαγιασθέντων, ενώ στο καθολικό του Αγίου Μηνά, εμφανή είναι τα σημάδια απ’ το αίμα των επί ημέρες στοιβαγμένων θυμάτων, που πότισαν τα μαρμάρινα δάπεδα.
Ο πίνακας “Η Σφαγή της Χίου” του Ευγένιου Ντελακρουά, έχει διαστάσεις 4,20 Χ 3,50 μ. και εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου αποτελώντας ακόμα ένα από τα δημοφιλέστερα εκθέματα του μεγαλύτερου μουσείου του Κόσμου
Τα αιματηρά γεγονότα της Χίου προκάλεσαν αλγεινή εντύπωση στην Ευρώπη. Η κοινή γνώμη ξεσηκώθηκε και οι τάξεις των φιλελλήνων πύκνωσαν. Αυτόπτες μάρτυρες περιέγραψαν τις φρικιαστικές σκηνές στις εφημερίδες, ζωγράφοι τις απεικόνισαν και ποιητές έψαλλαν τη θλιβερή καταστροφή. Πολλοί έκαναν λόγο για το ασυμβίβαστο της τουρκικής φυλής με τον ανθρωπισμό, ενώ άλλοι τόνισαν την αδυναμία συνύπαρξης Χριστιανών και Μουσουλμάνων.
Συγκλονισμένος από την τουρκική θηριωδία και την ανείπωτη ανθρώπινη τραγωδία, ο Γάλλος ρομαντικός ζωγράφος Ευγένιος Ντελακρουά, ζωγραφίζει την «Σφαγή της Χίου», αποδίδοντας φόρο τιμής στην Ελληνική Επανάσταση, και δημιουργώντας έναν ακόμη μοχλό ανατροπής της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης η οποία στράφηκε στο πλευρό των αγωνιζόμενων για την ελευθερία τους Ελλήνων.
Στον πίνακα διακρίνεται η διάχυτη αγωνία και η απελπισία των Χιωτών: μια ημιθανής μάνα έχοντας στην αγκαλιά της το μωρό που προσπαθεί να θηλάσει, δυο αγκαλιασμένα παιδιά που περιμένουν τον θάνατό τους, ένα εξαντλημένο ζευγάρι και μια ηλικιωμένη γυναίκα που έντρομη κοιτάζει προς τον ουρανό, και ένας έφιππος Τούρκος που με βιαιότητα δένει στο άλογο μια κοπέλα, έτοιμος να τραβήξει το σπαθί του. Την εικόνα της καταστροφής πλαισιώνει ο σκεπασμένος από καπνό, ουρανός και τα πυρπολημένα σπίτια στο βάθος.
Με προφανή στόχο τη συγκίνηση και την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, για τα δεινά των εξεγερμένων Ελλήνων, ο Βίκτωρ Ουγκώ στο ποίημά του «Το Ελληνόπουλο», αναδεικνύει τις συνέπειες της σφαγής της Χίου, και με παρομοιώσεις, μεταφορές, λυρισμό και αναφορές στη φύση, αντιπαραβάλει την αλλοτινή ομορφιά του νησιού, με την προκληθείσα από το τουρκικό μένος ερημιά και εξαθλίωση.
Ως διαβάτης προβάλλει περιγράφοντας λεπτομερώς ένα μικρό ελληνόπουλο ολομόναχο ανάμεσα στα συντρίμμια, και συμπονώντας το, το ρωτά ποιό απ’ τ’ αγαθά της φύσης θέλει να του χαρίσει, ανασύροντας ενίοτε εξωτικά στοιχεία. Οι ερωτήσεις του όμως αποδεικνύονται «αφελείς», καθώς η θλίψη του παιδιού έχει μετατραπεί σε οργή και αγωνιστικότητα, ενσαρκώνοντας το όραμα και την αυτοθυσία του επαναστατημένου ελληνισμού, που παρότι μικρός και απροστάτευτος, σηκώνει το ανάστημά του εναντίον της τυραννίας μιας αυτοκρατορίας.
Η πεισματική άρνηση του Ελληνόπουλου-Ελληνισμού, να συμβιβαστεί και να νικηθεί, παρά τη δεινή θέση στην οποία βρίσκεται, το καθιστά τελικώς θριαμβευτή στα μάτια των αναγνωστών:
Τοῦρκοι διαβῆκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ὡς πέρα.
Η Χίο, τ’ ὁλόμορφο νησί, μαύρη ἀπομένει ξέρα,
μὲ τὰ κρασιά, μὲ τὰ δεντρά τ' ἀρχοντονήσι, ποὺ βουνὰ καὶ σπίτια καὶ λαγκάδια
καὶ στὸ χορὸ τὶς λυγερὲς καμιὰ φορὰ τὰ βράδια καθρέφτιζε μέσ' στὰ νερά.
᾽Ερμιὰ παντοῦ. Μὰ κοίταξε κι ἀπάνου ἐκεῖ στὸ βράχο,
στοῦ κάστρου τὰ χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερὰ
τὸ κεφαλάκι, στήριγμα καὶ σκέπη τοῦ ἀπομένει
μόνο μιὰ ν' ἄσπρη ἀγράμπελη σὰν αὐτὸ ξεχασμένη μέσ' στὴν ἀφάνταστη φθορά.
Αριστερά: Tο Eλληνόπουλο, Κ.Γ. Παπαγιαννάκη, Eλαιογραφία, 1837. Δεξιά: Ένα Eλληνόπουλο, Alexandre M. Colin (1798-1873) Ελαιογραφία,1829-30.
-Φτωχὸ παιδί, ποὺ κάθεσαι ξυπόλυτο στὶς ράχες γιὰ νὰ μὴν κλαῖς λυπητερά, τ' ἤθελες τάχα νά ̓χες
γιὰ νὰ τὰ ἰδῶ τὰ θαλασσὰ ματάκια σου ν ̓ ἀστράψουνε, νὰ ξαστερώσουν πάλι,
καὶ νὰ σηκώσῃς χαρωπὰ σὰν πρῶτα τὸ κεφάλι μὲ τὰ μαλλάκια τὰ χρυσά;
Τί θέλεις, ἄτυχο παιδί, τί θέλεις νὰ σοῦ δόσω γιὰ νὰ τὰ πλέξῃς ξέγνοιαστα,
γιὰ νὰ τὰ καμαρώσω ριχτὰ στοὺς ὤμους σου πλατιὰ μαλλάκια
ποὺ τοῦ ψαλλιδιοῦ δὲν τἄχει ἀγγίξει ἡ κόψη,
καί σκόρπια στὴ δροσάτη σου τριγύρω γέρνουν ὄψη καὶ σὰν τὴν κλαίουσα τὴν ἰτιά;
Σὰν τί μποροῦσε νὰ σοῦ διώξῃ τάχα τὸ μαράζι; Μήπως τὸ κρίνο ἀπ ̓ τὸ ̓Ιρὰν ποὺ τοῦ ματιοῦ σου μοιάζει;
Μήν ὁ καρπὸς ἀπ' τὸ δεντρὶ ποὺ μέσ' στὴ μουσουλμανικὴ παράδεισο φυτρώνει,
κ' ἕν' ἄλογο χρόμια ἑκατὸ κι ἂν πηλαλάει, δὲ σώνει μέσ' ἀπ ̓ τὸν ἴσκιο του νὰ βγῇ;
Μὴ τὸ πουλὶ ποὺ κελαϊδάει στὸ δάσος νύχτα μέρα καὶ μὲ τὴ γλύκα του περνάει καὶ ντέφι καὶ φλογέρα;
Τί θὲς κι ἀπ' ὅλα τ' ἀγαθὰ τοῦτα; Πὲς! Τ' ἄνθος, τὸν καρπό; θὲς τὸ πουλί;
-Διαβάτη, μοῦ κράζει τὸ ᾽Ελληνόπουλο μὲ τὸ γαλάζιο μάτι· βόλια, μπαρούτη θέλω, νά!
(μετάφραση: Κωστής Παλαμάς)
Για τον φιλελληνισμό στη λογοτεχνία στο: https://mnimesellinismou.com/logotexnia/filellines-logotexnes
Νικηφόρος Λύτρας: “Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη”.
Μετά την αποτυχία του ελληνικού στόλου να προστατέψει το νησί της Χίου, ο Κωνσταντίνος Κανάρης αναλαμβάνει να επιβάλλει την ελληνική νέμεση. Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς, στρέφεται εναντίον της ναυαρχίδας του Καρά Αλή, του επικεφαλής του στρατού που κατέκαψε το νησί και κατέσφαξε τους κατοίκους του.
Η επιχείρηση ξεκίνησε μία αφέγγαρη νύχτα που εξαιτίας των εορτασμών για το Μπαϊράμι, τα τούρκικα μέτρα ασφαλείας είχαν ατονίσει, και οι περίπου 2.000 Τούρκοι βρίσκονταν στο κατάφωτο κατάστρωμα της ναυαρχίδας. Η επιχείρηση εκτελέστηκε από τα πυρπολικά του Κανάρη και του Ανδρέα Πιπίνου με τη φωτιά απ' το μπουρλότο να μεταδίδεται ταχύτατα στο τουρικό καράβι και στην πυριτιδαποθήκη, που ανατινάχθηκε σχεδόν αμέσως. Οι σωστικές λέμβοι δεν είχαν προλάβει να απομακρυνθούν και ως εκ τούτου οι τουρκικές απώλειες ήταν ιδιαιτέρως μεγάλες. Μεταξύ των νεκρών, ήταν ο ίδιος ο ναύαρχος ο Καρά Αλή, οι αξιωματικοί του και πολλοί από τους ναύτες.
Η ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας απετέλεσε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα των ναυτικών δυνάμεων του Αγώνα, και επικοινωνιακά ενίσχυσε περαιτέρω την Ελληνική Επανάσταση. Ο Κανάρης του οποίου η δράση συνεχίστηκε με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα, ήταν ήδη ήρωας τόσο για τους επαναστατημένους Έλληνες, όσο και για την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη.
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη