Χορός και Αρχαία Κωμωδία
Η λειτουργία του Χορού στην αρχαία κωμωδία, καθώς και η μορφή και το είδος του, ασκεί ιδιαίτερη επίδραση στον τρόπο πραγμάτευσης του θέματος του έργου. Η ξεχωριστή του λειτουργία φαίνεται κυρίως στα δομικά μέρη της αριστοφανικής κωμωδίας, όπου ο χορός κυριαρχεί, ενισχύοντας την κωμικότητα του έργου αλλά και την εξέλιξη της υπόθεσης.
Οι κωμωδίες του 5ου αι. π.Χ, ακολουθούσαν συνήθως ένα συγκεκριμένο σύνολο δομών και μορφών, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι δημιουργοί έμεναν προσκολλημένοι στα παραδοσιακά δομικά στοιχεία. Χρησιμοποιώντας την ικανότητα και την τέχνη τους, εκμεταλλεύονταν τις προσδοκίες και τις εμπειρίες του θεατρικού κοινού, εν είδει παιγνίου. Η χρήση συγκεκριμένων δομών και μορφών, κατηύθυνε το κοινό σε αναμενόμενη εξέλιξη της πλοκής του έργου, ώσπου η παράληψη ενός απαραίτητου τμήματος, να προκαλέσει την έκπληξη.
Δεξιοτέχνης του είδους ο Αριστοφάνης, δημιούργησε κωμωδίες με πλούτο μορφών και ποικιλία τρόπων εκτέλεσης, ενώ ανέδειξε τη σημαντικότητα του Χορού για τη δραματική πράξη, με τμήματα αδόμενα. Αν και η κωμωδία πετύχαινε τον στόχο της και χωρίς οπτικοακουστικά υποβοηθήματα, η όρχηση, η σκηνοθεσία, η μουσική επένδυση και η χορογραφία, αποτελούσαν αναπόσπαστα στοιχεία του δράματος, και συνιστούσαν σημαντικά μέσα μετάδοσης εννοιών για την απόδοση των χαρακτήρων, των διαθέσεων και των πράξεων.
Ο 24μελής χορός της αρχαίας κωμωδίας, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε όλο το έργο. Συχνά εκπροσωπεί τον ποιητή, καθοδηγώντας το κοινό, απευθύνεται άμεσα ή έμμεσα στους θεούς, και παρότι το προσωπείο τού προσφέρει όψη αμεροληψίας, κρίνει τη σκηνική σύγκρουση των πρωταγωνιστών χωρίς είναι πάντα αμερόληπτος. Σε αρκετά σημεία ο Χορός μιλάει ως δραματικός χαρακτήρας που ενστερνιζόμενος τις απόψεις του ήρωα, διευρύνει την επιχειρηματολογία του ενώ η επιρρηματική δομή της κωμωδίας αποτελείται από εναλλασσόμενα, τα απαγγελλόμενα και τα αδόμενα μέρη, και εκφέρεται αποκλειστικά από τον Χορό.
Η βασική λειτουργία και ο στόχος του χορού, είναι η ψυχαγωγία και η κωμικότητα που επιτυγχάνεται με τις καταστάσεις, τα πρόσωπα, την εμφάνιση, την υπόθεση, τη σάτιρα, το απρόοπτο, αλλά κυρίως μέσω της παρωδίας του τραγικού λόγου, της συσσώρευσης, και των λογοπαιγνίων.
Οι Όρνιθες και ο Χορός των πουλιών
Στους Όρνιθες, την μεγαλύτερη, λυρικότερη και πιο πολυπρόσωπη κωμωδία του, ο Αριστοφάνης, εξαντλεί τις δυνατότητες του Χορού, τόσο μουσικά όσο και χορογραφικά. Ο Χορός των πουλιών εισάγεται αμέσως μετά τον Πρόλογο, με την μονωδία του βασιλιά τους, που συγκαλεί το σμήνος, ενώ στους πρώτους 60 στίχους κυρίαρχη θέση κατέχουν η μουσική και το τραγούδι. Κατόπιν τεσσάρων προπομπών πουλιών, σε μια πρώτη επαφή με τους υποκριτές, ο χορός, διασχίζει ατάκτως και βιαστικά την ορχήστρα όπως επιτάσσει η φύση των πουλιών, με ποικιλία τιτιβισμάτων, κρωξιμάτων, και ανήσυχων κινήσεων των φτερούγων τους.
Με κωμική ανάμειξη των ήχων (τσι τσι τσίριξε, τριοτό τοτοβρίξ, εποποποι) και αναφορά στις κοινότοπες συνήθειές τους (αυλάκι-σκουλήκια), το τιτίβισμά τους σταδιακά μετατρέπεται σε ανθρώπινη λαλιά. Το μέτρο αλλάζει από ιαμβικό, σε τροχαϊκό, γρήγορο και πρόσφορο για χορό κωμωδίας, ενώ οι μιμήσεις των φωνών, οι συνειρμικές ανύπαρκτες ονομασίες (πουλομάνι, περγιαλίτης που περιγελά), οι παρομοιώσεις και οι υπερβολές, ενισχύουν την κωμικότητα.
Το ίδιο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται και με βαθμιαία επιτάχυνση και συντονισμό με την κίνηση, της αναφοράς ονομάτων (παρότι ο χορός συνήθως διατηρεί ανωνυμία) που καταλήγει σε καταιγισμό. Παράλληλα γίνεται σάτιρα αληθινών προσώπων και καταστάσεων (Μήδοι, Τηρέας), ενώ η έκπληξη και οι αντιδράσεις των ηθοποιών στην όψη του Χορού, ενισχύει ιδιαιτέρως το κωμικό αποτέλεσμα. Επιπλέον ο συνδυασμός μουσικής, όρχησης και λόγου, συγκροτεί τον εξωπραγματικό κόσμο που ο ποιητής επιθυμεί να αποδώσει, αποτυπώνοντας τη γενική ατμόσφαιρα του έργου.
Η θεαματική σκηνοθεσία εισόδου του Χορού με την μεγάλη σύναξη και ποικιλία, που εντυπωσιάζει τον πρωταγωνιστή Πεισέταιρο, εμπλουτίζεται με αστεία, ερωτήσεις ενώ ο Χορός ως αντιπρόσωπος της αθηναϊκής πολιτικής κοινότητας ξεκινά μέσω του κορυφαίου του, διάλογο με τους ηθοποιούς.
Οι Όρνιθες από το Θέατρο Τέχνης στην Επίδαυρο (Κάρολος Κουν, Μάνος Χατζιδάκις, Γιάννης Τσαρούχης & Ζουζού Νικολούδη)
Η πρώτη αναπάντεχη εξέλιξη γίνεται με την καχυποψία των πουλιών για τις προθέσεις του ήρωα. Η εχθρική στάση και η προετοιμασία της επίθεσής τους, πανικοβάλλει τους δύο ήρωες που αρχικά αλληλοκατηγορούνται κι έπειτα καταστρώνουν σχέδιο άμυνας. Στην πολεμική σκηνή η δράση είναι καταιγιστική και ο Χορός αποδεικνύεται ιδιαιτέρως επιθετικός. Η σκηνή είναι κωμικοτραγική καθώς οι ήρωες τσακώνονται μεταξύ τους, ενώ στην προσπάθειά τους να προστατευτούν απ’ την ανελέητη επίθεση που προαναγγέλλεται, αυτοσχεδιάζουν χρησιμοποιώντας τα σκεύη της θυσίας.
Η παραδοσιακά εχθρική σχέση μεταξύ πουλιών και ανθρώπων αποτελεί την αιτία του χάσματος που δείχνει δύσκολο να γεφυρωθεί, έως που η σωτήρια μεσολάβηση του Τσαλαπετεινού καθησυχάζει τα πουλιά. Πλέον συζητούν το ενδεχόμενο συνύπαρξης με τους ανθρώπους, και οι ανακουφισμένοι επισκέπτες ξεκινούν έναν αστείο διάλογο, για τον παροπλισμό των αυτοσχέδιων αμυντικών τους «όπλων», προγραμματίζοντας όμως παράλληλα την ενδεχόμενη ταφή τους.
Οι διαρκείς μετακινήσεις πουλιών στον χώρο, υπονοούν αστάθεια και έλλειψη παγιωμένου συστήματος, που αποτελεί επιπλέον επιχείρημα για ίδρυση χώρας και αφορμή για επεξήγηση της αυτονόητης για τους ανθρώπους έννοιας, του εδαφικού χώρου. Ο Αριστοφάνης εξομοιώνει την ανθρώπινη ζωή με αυτή των πτηνών, υπερασπιζόμενος παράλληλα τα πουλιά, εκφράζοντας μέσω της φαντασίας του, τι θα έλεγαν τα πουλιά αν μπορούσαν να μιλήσουν.
Ο Χορός συνεχίζοντας τη σκέψη του Πεισέταιρου, εκθέτει την αρχαιότητα ενώ μεγάλο μέρος καταλαμβάνει η κωμικότητα, το ευτράπελο της παραλλαγής των κοσμογονικών μύθων, και η απαρίθμηση των πλεονεκτημάτων των φτερωτών υπάρξεων.
Υποτάσσοντας και αναμορφώνοντας τη φύση, και χρησιμοποιώντας ποικίλα λαϊκά στοιχεία (παραμυθική πλοκή, συνεργασία ζώων, παροιμίες κ.ά), ο Αριστοφάνης εντάσσει τη λαϊκή στην καλλιτεχνική δημιουργία. Όπως ταιριάζει στα πουλιά, παρουσιάζονται ως πλάσματα ασταθή, αφελή και απλοϊκά, που αφού ακούσουν τις εξηγήσεις, τα επιχειρήματα και το σχέδιο του Πεισέταιρου, τελικά πείθονται, ενώ ταυτίζει τα ελαττώματα των πουλιών, με αυτά του αθηναϊκού λαού.
Ο Αριστοφάνης, χρησιμοποιεί την παρωδία, περιγράφει ποικίλες κοινότοπες ενέργειες και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, μέσω μιας περιπαθούς γλώσσας, ενώ αλλοιώνει την σχέση τους με την πραγματικότητα, κυρίως μέσω του χρωματισμού. Παρόλο που το κείμενο δεν διακατέχεται από λογική συνοχή, αποτελεί ένα εντυπωσιακό ηχητικό κατασκεύασμα, προς τέρψη του κοινού που έβρισκε αυτήν την εναλλαγή ιδιαιτέρως διασκεδαστική.
Το υλικό των τραγωδιών (Σοφοκλή Τηρέας) λαφυραγωγείται απ’ την κωμωδία, χαρακτηριστικοί ανθρώπινοι πολιτισμικοί θεσμοί μεταφέρονται μετά τις μεταμορφώσεις, στην χώρα των πουλιών (π.χ. σκλαβοπούλι), και μυστήρια διακωμωδούνται (π.χ. παρωδία θρησκευτικού τυπικού στη σκηνή της θυσίας). Διάχυτη δε, είναι η καχυποψία, ο κίνδυνος κατηγοριών, αλλά και οι εισαγωγικές γενικεύσεις φιλοσοφικής χροιάς, που θυμίζουν τραγωδία, ενώ διατυπώνονται αδιανόητοι ισχυρισμοί που τεκμηριώνονται βάσει «αποδείξεων» στηριγμένων σε ρητορικά στερεότυπα, με σοφιστική χροιά.
Αποσπάσματα από παραστάσεις αριστοφανικών κωμωδιών, του Θεάτρου Τέχνης, σχόλια και αναφορές από τους θρυλικούς συντελεστές τους
Η σκευή του Χορού συμπεριλάμβανε γελοιογραφικώς παραμορφωμένα προσωπεία, ενώ τα αριστοφανικά κοστούμια, χωρίς να είναι πανομοιότυπα μεταξύ τους, είχαν φτερούγες, ράμφος, λοφίο, και υποτυπώδες φτέρωμα. Η επιτάχυνση στους Όρνιθες αποτελεί κεντρικό μορφολογικό θέμα, καθώς παραθέτοντας ο Αριστοφάνης λέξεις, θέματα ή και ολόκληρες σκηνές με στοιχεία που μικραίνουν σε όγκο το ένα μετά το άλλο, δημιουργεί ρυθμική επιτάχυνση που καταλήγει σε ξέφρενη εκτόνωση. Τα επίπεδα αναμειγνύονται διαρκώς με τρόπο πολύπλοκο, ενώ ως ενδιάμεσο βασίλειο, η Νεφελοκοκκυγία, παρότι διατηρεί ίση απόσταση ανάμεσα σε ανθρώπους και θεούς, και δέχεται επισκέψεις κι απ’ τις δυο πλευρές, δείχνει να διέπεται και η ίδια απ’ τους αθηναϊκούς νόμους.
Στην ωδή ο Χορός αυτοεγκωμιάζεται, χρησιμοποιώντας λεξιλόγιο που ταιριάζει σε πλάσματα θεϊκής υπόστασης, στο Επίρρημα παρωδείται η επικαιρότητα με την εισαγωγή αθηναϊκών πρακτικών στη Νεφελοκυκκυγία, ενώ στην Αντωδή, ο Χορός μακαρίζει τα πουλιά υπονοώντας πως οι άνθρωποι δεν είναι τόσο τυχεροί. Στο Αντεπίρρημα, πλέον ως κωμικός χορός (και όχι χορός πουλιών), απευθύνεται με χιουμοριστική διάθεση στους κριτές δελεάζοντάς τους με δώρα απ’ τα πουλιά, εάν τους χαρίσουν τη νίκη, και με τιμωρία σε αντίθετη περίπτωση.
Ο ρόλος του Χορού στις Όρνιθες είναι κεντρικός, αποτελεί θεμελιώδες συστατικό στοιχείο της κωμωδίας ενώ κυρίαρχη θέση κατέχουν η μουσική, η όρχηση και τα εντυπωσιακά κοστούμια και προσωπεία. Η συνδρομή της πολυμελούς ομοιογενούς ομάδας του Χορού αντανακλά τον ρόλο της στην κοινωνία απ’ όπου και εκπορεύεται ως καθρέφτισμα της πόλεως. Είναι επίσης αυτός που καθιστά δυνατή την έμμεση επικοινωνία του ποιητή με κοινό και κριτές, ενώ μέσω του λόγου και της κίνησης προσδίδει κωμικότητα στην παράσταση, συνδέει τις σκηνές του έργου και επηρεάζει την εξέλιξη της υπόθεσης.
Για τους χορούς της αρχαιότητας γενικοτερα, πληροφορίες εδώ: https://mnimesellinismou.com/xoroi/-arxaioellinikoi-xoroi
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη