Το Χριστόψωμο: ιστορία, τελετουργικό, και συνταγή
Το χριστόψωμο ήταν το βασικό ψωμί που καταναλώνονταν στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι (την παραμονή ή ανήμερα των Χριστουγέννων).
Επρόκειτο για το ευλογημένο ψωμί που στήριζε την υγεία και τη δύναμη του νοικοκύρη και των μελών της οικογένειας, αλλά και την ευμάρεια μέσω της σοδειάς και των ζωντανών του σπιτικού.
Το Χριστόψωμο εξακολουθεί παραδοσιακά να φτιάχνεται σχεδόν σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, με αρκετές διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή.
Το έθιμο και η διαδικασία ακολουθούσε τους εξής κανόνες:
Υλικά της καλύτερης δυνατής ποιότητας, και επεξεργασία με μεγάλη λεπτομέρεια. Ψιλοκοσκινισμένο σιτάρι και σουσάμι, ώστε το αποτέλεσμα να παραπέμπει στους άρτους των Βυζαντινών, και ζύμωμα που εμπλουτίζεται με επιπλέον υλικά που δεν υπάρχουν στο καθημερινό ψωμί.
Αυτά αναλόγως των προτιμήσεων κάθε οικογένειας και τόπου, μπορεί να είναι γλυκάνισος, μαστίχα, ξύσμα εσπεριδοειδών, μπαχαρικά, αρωματικά κλπ, ενώ το προζύμι “πιάνονταν” με τον αγιασμό της μέρας του Τιμίου Σταυρού.
Η νοικοκυρά πριν αρχίσει το ζύμωμα προσευχόταν για την ευτυχία της οικογένειάς της, έκανε το σταυρό της, και προχωρούσε στο ζύμωμα και στον περίτεχνο στολισμό του ψωμιού, με κεντίδια, θρησκευτικά σύμβολα, ή/και καθημερινές σκηνές ως ευχές για υγεία, καλή σοδειά και ευημερία στο σπιτικό της.
Επιστρατεύονταν αυτοσχέδια εργαλεία για το στολισμό: πηρούνια, μαχαίρια, ψαλίδια, τσιμπιδάκια.
Στο κέντρο πάντα ξεχώριζε ο Σταυρός που γίνονταν είτε με τη ζύμη είτε με αποτύπωση ενός Σταυρού που κατέβαινε από το εικονοστάσι, ή στα σπίτια (συνήθως των Μικρασιατών) συχνά με ξύλινη σφραγίδα που χρησιμοποιούνταν και για άλλα αρτοσκευάσματα του δωδεκαημέρου.
Στα τέσσερα τεταρτημόρια γύρω απ’ το Σταυρό, δημιουργούσαν παραστάσεις από την καθημερινότητά τους ή διάφορα θρησκευτικά σύμβολα, ενώ μπορεί υπήρχαν ακόμα και σύμβολα-κατάλοιπα της αρχαιότητας.
Αφού τελείωνε το “κέντημα” της ζύμης, στολίζονταν αναλόγως με τις καλλιέργειες της κάθε οικογένειας, με αληθινούς ξηρούς καρπούς, ενώ όσο διαρκούσε αυτό η νοικοκυρά έλεγε ευχές όπως:
Το διήγημα “Το Χριστόψωμο” από τα Άπαντα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, 1887
"Όσο νερό έχει η θάλασσα, τόσο το λάδι και το κρασί στο σπιτικό μας".
Μία απ’ τις πιο συνηθισμένες συνταγές του Χριστόψωμου είναι η παρακάτω:
Υλικά
Δύο φλιτζάνια χλιαρό νερό
Ένα φακελάκι ξερή μαγιά
Τέσσερις κουταλιές της σούπας μέλι
Μία κουταλιά της σούπας κρυσταλλική ζάχαρη
Ένα κιλό αλεύρι σκληρό για ψωμί (και λίγο ακόμα για τον πάγκο εργασίας και το ταψί)
Μισό κουταλάκι του γλυκού αλάτι
Τρεις κουταλιές της σούπας ελαιόλαδο (προαιρετικά), και λίγο ακόμα για τη λεκάνη και το ταψί)
Τα αρωματικά που θα χρησιμοποιήσετε μπορούν να είναι της δικής σας επιλογής. Εμείς προτείνουμε μία κουταλιά της σούπας γλυκάνισο και μισό κουταλάκι του γλυκού θρυμματισμένο μαχλέπι. Μπορείτε όμως να χρησιμοποιήσετε μαστίχα, ροδόνερο, ξύσμα πορτοκαλιού ή λεμονιού κλπ.
Επίσης τα υλικά του στολίσματος μπορεί να έχουν μεγάλη ποικιλία. Οι δικές μας προτάσεις είναι ολόκληρα καρύδια, λευκά αμύγδαλα, σταφίδες, καρφάκια γαρύφαλου, σουσάμι ή/και ρόδι
Για την επάλειψη θα χρειαστείτε μία κουταλιά σούπας μέλι και δύο κουταλιές σούπας καυτό νερό
Εκτέλεση
Σε ένα δοχείο βάζουμε το χλιαρό νερό και διαλύουμε μέσα τη μαγιά, με τη ζάχαρη και το μέλι.
Κοσκινίζουμε σε μια λεκάνη το αλεύρι και προσθέτουμε το αλάτι το ελαιόλαδο και τα μυρωδικά μας (γλυκάνισο, μαχλέπι και ό,τι άλλο επιθυμούμε).
Ξεκινάμε το ζύμωμα με γάντζο ρίχνοντας σταδιακά το νερό που μέσα του διαλύσαμε τα άλλα υλικά. Αν η ζύμη μας φαίνεται πολύ σφιχτή, συμπληρώνουμε λίγο χλιαρό νερό ακόμα και συνεχίζουμε το ζύμωμα για λίγο ακόμα.
Στρώνουμε με αλεύρι τον πάγκο εργασίας που θα χρησιμοποιήσουμε και συνεχίζουμε με τα χέρια μας το ζύμωμα εκεί, ώσπου η ζύμη να μην κολλάει πια καθόλου. Λαδώνουμε μια λεκάνη βάζουμε μέσα τη ζύμη, τη σκεπάζουμε με μια κουβέρτα και την αφήνουμε σε ζεστό σημείο του σπιτιού (όχι κοντά σε εστία φωτιάς), ώσπου να γίνει διπλάσια σε όγκο.
Λαδώνουμε ένα μεγάλο στρογγυλό ταψί και το πασπαλίζουμε με λίγο αλεύρι. Χωρίζουμε την μεγαλύτερη ποσότητα της ζύμης για το ταψί και κρατάμε την υπόλοιπη για το στόλισμα.
Ξαναζυμώνουμε λιγάκι με τα χέρια, την πλάθουμε σαν καρβέλι και τη βάζουμε στο ταψί όπου την αφήνουμε για άλλη μισή ώρα να φουσκώσει κι άλλο. Στο μεταξύ προθερμαίνουμε το φούρνο στους 200 βαθμούς και ανακατεύουμε σε ένα μπωλ, μέλι με καυτό νερό.
Παίρνουμε τη ζύμη που έχουμε αφήσει για το στόλισμα και πλάθουμε με αυτήν δύο λωρίδες για το Σταυρό (ή περισσότερες αν θέλουμε να τις πλέξουμε μεταξύ τους). Με την υπόλοιπη ζύμη φτιάχνουμε ό,τι στολίδι μας αρέσει και το ακουμπάμε πάνω στο καρβέλι μας.
Κατόπιν αλείφουμε όλη την επιφάνειά του με το μελόνερο που φτιάξαμε, και πιέζουμε λιγάκι τα στολίδια για να κολλήσουν. Γαρνίρουμε με τους καρπούς που έχουμε συγκεντρώσει για το στόλισμα και βάζουμε το χριστόψωμο στο φούρνο.
Μετά από μισή ώρα περίπου, αλείφουμε ξανά το καρβέλι μας με μελόνερο και συνεχίζουμε το ψήσιμο ώσπου να αποκτήσει ωραίο χρώμα (άλλα 20 λεπτά περίπου).
Το χριστόψωμο σερβίρεται στο εορταστικό τραπέζι, και στο παρελθόν η κοπή του γίνονταν με τελετουργικό τρόπο:
Ο μεγαλύτερος άντρας του σπιτιού (συνήθως ο παππούς ή ο πατέρας), το σταύρωνε, απήγγειλε κάποια προσευχή ή έψελνε έναν ύμνο, εύχονταν “χρόνια πολλά” και στη συνέχεια έκοβε και μοίραζε σε όλους από ένα κομμάτι.
Τα χριστόψωμα στη μικρασιατική παράδοση που ανάγεται στην εποχή του Βυζαντίου, έφερναν υγεία και “μπερικέτια”. Είχαν καθαρά συμβολικό χαρακτήρα και η διαδικασία παρασκευής τους χαρακτηρίζονταν από ιερότητα και μεγάλο σεβασμό.
Το Χριστόψωμο αναλόγως της περιοχής, μπορεί να έχει σχήμα καρβελιού, ανοιχτής ή κλειστής κουλούρας, ή να ψηθεί σε ταψί όπως στη συνταγή μας παραπάνω. Πάντα όμως είναι συμβολικά στολισμένο, παλιότερα πιο περίτεχνα, στις μέρες μας πιο απλά.
Τα εντυπωσιακότερα Χριστόψωμα είναι τα Σαρακατσάνικα καθώς θεωρούν πως τα Χριστούγεννα εκτός των άλλων, είναι και η γιορτή των ποιμένων, αφού ανάμεσα σε βοσκούς γεννήθηκε το Θείο Βρέφος.
Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη