Ο ζεϊμπέκικος χορός εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα στα αστικά κέντρα της Ανατολής, και κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στη Μαγνησία και στο Αϊδίνι, ενώ στην κυρίως Ελλάδα, δεν διαδόθηκε πριν το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Αρχικά ήταν αντικριστός χορός δύο οπλισμένων χορευτών, ο οποίος αποκαλούνταν και “χορός του αετού”, ενώ σταδιακά εξελίχθηκε σε «μονήρη αυτοσχεδιαστικό ανδρικό χορό». Πρόκειται για έναν σύνθετο συνδυαστικό χορό με στοιχεία χορευτικών βημάτων από διάφορους χορούς, με τον χορευτή να αυτοσχεδιάζει κάνοντας κινήσεις στο ρυθμό του βυζαντινού μέτρου (9/8).

Η καταγωγή του αντλείται από την εποχή των Ζεϊμπέκων, οι οποίοι αποτελούσαν μειονότητα πληθυσμού, με παραβατική συμπεριφορά με καταγωγή κυρίως από τις μικρασιάτικες περιοχές της Προύσας, του Αϊδινίου και της χερσονήσου της Ερυθραίας.

Οι Ζεϊμπέκοι ονομάζονταν και «ιππότες των ορέων» και για την απόκτηση του ονόματός τους υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Οι περισσότερες συμπίπτουν στο ότι πρόκειται για συνδυασμό λέξεων που αποδίδουν την έννοια της σύμπνοιας του σώματος με το πνεύμα.

Ανάλογος χορός υπήρχε και στην αρχαιότητα, ενώ σύμφωνα με μια εκδοχή, οι Ζεϊμπέκηδες ήταν Έλληνες (Μακεδόνες και Θρακιώτες), ακόλουθοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου στις εκστρατείες του, οι οποίοι ήταν μακελάρηδες (χασάπηδες) και ζωέμποροι και χόρευαν αντικριστά το χορό με σπαθιά στα χέρια ή στο στόμα φωνάζοντας πολεμικές ιαχές.

Άλλες θεωρίες υποστηρίζουν πως πρόκειται για αρχαίο θρακικό χορό που διαδόθηκε στην Ανατολή από τους Αργείους-Θράκες κατά τον αποικισμό τους στις Τράλλεις (μετέπειτα Αϊδίνιο) στη Μ. Ασία, ή πως πρόκειται για αρχαιοελληνική κληρονομιά του σχήματος των εννέα χρόνων των ωδών της Σαπφους ή πως είναι μετεξέλιξη ενός αρχαίου φρυγικού χορού.

Όπως και να έχει, ο ζεϊμπέκικος χορός απέκτησε το όνομά του από τους Ζεϊμπέκους, παρότι τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα, είχε πολύ μικρή σχέση με το θέαμα που παρουσίαζαν εκείνοι, με φορεσιά που αποτελούσε κινητό οπλοστάσιο, και το οποίο επιδείκνυαν κατά τη διάρκεια του χορού.

Αυτό που μεταφέρθηκε από εκείνον τον χορό, εκτός από την ονομασία του, είναι κάποιες παραλλαγμένες φιγούρες. Τα χτυπήματα των χεριών του χορευτή στα πόδια του, αλλά και στο έδαφος, οι τελετουργικές στροφές γύρω απ’ τον εαυτό του, και διάφορες άλλες μικρολεπτομέρειες.

Ζεϊμπεκ (zeybek ή zeybeği ) ονομάζουν και οι Τούρκοι κάποιους απ’ τους δικούς τους χορούς, με διάφορα δεύτερα συνθετικά (αναλόγως της περιοχής), που όμως δεν έχουν καμία σχέση με τον ελληνικό Ζεϊμπέκικο. Οι τουρκικοί αυτοί χοροί, ρυθμικά αποτελούν μια μορφή τσιφτετελιού (4/4), και συνήθως χορεύονται ομαδικά.

Το ελληνικό ζεϊμπέκικο (9/8) είναι απόρροια του ρεμπέτικου τραγουδιού, αποτελούμενου από μουσικές προσμίξεις ελληνικής παραδοσιακής και βυζαντινής μουσικής, που ξεκίνησε στη Μικρασία το 1870 και συνεχίσθηκε στην Ελλάδα από τους ρεμπέτες, και μετά την μικρασιατική καταστροφή.

Στις μέρες μας ο ζεϊμπέκικος διαφοροποιείται από κάθε άλλο χορό, καθώς δεν χρειάζεται να γνωρίζει κανείς συγκεκριμένα βήματα, αλλά ούτε και μπορεί να τον διδαχτεί με ακρίβεια από κάποιον άλλο, όσο έμπειρος και αν είναι στο είδος. Το σημαντικό και το βασικότερο όλων, είναι να συγκεντρωθεί κανείς στη μουσική και στο στίχο, και να αφήσει τα συναισθήματα που του προκαλούνται να οδηγήσουν τις κινήσεις του.

Ο κάθε χορευτής ζεϊμπέκικου, αναλόγως με τα συναισθήματά του, αποκτά το δικό του ύφος και και το σώμα του εκφράζεται από τις φιγούρες, που έρχονται μόνες τους αυθόρμητα. Βέβαια, ο ζεϊμπέκικος σίγουρα χορεύεται πιο επιδέξια από κάποιον που έχει ασχοληθεί, και προσπαθήσει πάνω στο είδος, καθώς με την επανάληψη αποκτιέται η εμπειρία.

Ο Μάνος Χατζηδάκης σε διάλεξή του σχετικά με το ρεμπέτικο, το 1949, μεταξύ άλλων είπε για τον ζεϊμπέκικο τα εξής:

Ο ζεϊμπέκικος είναι ο βασικότερος ρυθμός της ρεμπέτικης μουσικής. Προήλθε απ΄τα χορευτικά 9/8 των Κυκλάδων και του Πόντου, όμως έγινε πλέον αργός, βαρύς, μακρόσυρτος και περιεκτικότερος. Χορεύεται από έναν μόνο χορευτή που εάν έχει την αίσθηση του ρυθμού, και αρκετή φαντασία μπορεί να προχωρήσει σε μια αφάνταστη ποικιλία αυτοσχεδιασμών, ώστε να μην μείνει ούτε μια νότα χωρίς αντίστοιχη κίνηση του σώματος.

Πρόκειται για έναν από τους δυσκολότερους και δραματικότερους χορούς στις μέρες μας, με καθαρό ελληνικό ρυθμό.

Ο ζεϊμπέκικος εκδηλώνει την εσωτερική ένταση του χορευτή, και αποτελεί τη σωματική έκφραση της ήττας, την απελπισία και το παράπονο. Οι παλιοί ρεμπέτες δεν χόρευαν ποτέ “στην ψύχρα” για μια κούφια επίδειξη. Άκουγαν τη μουσική, έπιναν, έρχονταν στο κέφι, και σηκώνονταν να χορέψουν όταν τους το επέβαλε η ψυχική τους κατάσταση

Ο κάθε ένας επέλεγε να χορέψει έναν και μοναδικό ζεϊμπέκικο, που ο στίχος του εξέφραζε τον προσωπικό του πόνο, και αυτοσχεδιάζοντας ταπεινά σε μικρό χώρο, χόρευε με κατάνυξη και ταπεινότητα, χωρίς επίδειξη χορευτικών ικανοτήτων, και φιγούρες εντυπωσιασμού.

Ο ζεϊμπέκικος χορεύονταν κυρίως απ’ τους μάγκες. Επρόκειτο για έναν αυστηρά μοναχικό χορό, χωρίς άλλους τριγύρω να χορεύουν παράλληλα ή να παροτρύνουν τον χορευτή, αφού αποτελούσε έκφραση πόνου και δεν χωρούσε πανηγυρισμούς και ενθουσιασμό. Ο μόνος που μπορούσε να συμμετάσχει στον πόνο του χορευτή χτυπώντας ταπεινά παλαμάκια, ήταν αυτός που γνώριζε το πρόβλημά του και ήθελε να του συμπαρασταθεί. Οι υπόλοιποι περίμεναν να τελειώσει και ενδεχομένως έπειτα να τον κερνούσαν ή να έπιναν στην υγειά του. Θεωρούνταν μάλιστα μεγάλη προσβολή να ενοχλήσει κάποιος απρόσκλητος τον χορευτή, και η παρεξήγηση σ’ αυτήν την περίπτωση θα μπορούσε να φτάσει και σε ακραίες αντιδράσεις.

Οι γυναίκες δεν χόρευαν ζεϊμπέκικο καθώς όπως είπαμε ήταν χορός για μάγκες, και αυτοί σύμφωνα με τα λεξικά είναι γένους αρσενικού. Η γυναίκα όφειλε να είναι θηλυκό σε όλες της τις εκδηλώσεις της, και οι κινήσεις του ζεϊμπέκικου δεν ταίριαζαν με το “φαίνεσθαι” που όφειλε να έχει μία σωστή γυναίκα. Επίσης θεωρούνταν προσβολή για τον συνοδό ή τον σύζυγο να εκδηλώσει η γυναίκα του τους καημούς της ενώπιον τρίτων, γιατί αυτό σήμαινε πως αυτός ήταν ανίκανος να την προστατέψει από τις στεναχώριες και να αναλάβει το βάρος των προβλημάτων της.

Οι μόνες γυναίκες οι οποίες δεν θα κακοχαρακτηρίζονταν εάν αποτολμούσαν να χορέψουν έναν ζεϊμπέκικο, ήταν οι ηλικιωμένες ή και αυτές που είχαν υποστεί κάποια μεγάλη τραγωδία, γνωστή στον περίγυρο, όπως απώλεια κάποιου παιδιού ή συζύγου.

Παρόλα τα παραπάνω, στις μέρες μας η αυστηρή παράδοση του χορού αυτού έχει αλλοιωθεί, ενώ έχει εισαχθεί και μία άλλη μορφή χορού, παρόμοιου με τον ζεϊμπέκικο, που πολύ συχνά παρουσιάζει πολύ όμορφο θέαμα. Συναντάμε εξαιρετικούς χορευτές, άντρες και γυναίκες, που χορεύουν με εντυπωσιακές φιγούρες μόνοι τους ή ομαδικά, στον ίδιο ρυθμό, με τα ίδια παλιά ρεμπέτικα τραγούδια αλλά και με άλλα σύγχρονα.

Η τροποποίηση αυτή είναι πολύ δημοφιλής και προφανώς εκφράζει τους χορευτές, αλλά ενδεχομένως να έπρεπε να προστεθεί κάποιο συνθετικό στην ονομασία του, ούτως ώστε να μείνει ο παλιός ζεϊμπέκικος, αυθεντικός και ατόφιος, όπως μας τον παρέδωσαν οι παλιοί ρεμπέτες μάγκες.

Πηγές:

• Εφημερίδα “Τα Νέα” tanea.gr/2002/09/14/lifearts/culture/o-monaxikos-thrinos/

• Ιστοσελίδα Pro-dance.gr/dances/popular-greek-dances/zeimbekiko-the-greek-dance

• Βικιπαίδεια

• Ερευνώ άρα υπάρχω, blogspot

• Παντάκης Γιώργος, users.sch.gr

• Μπάμπης Κ.Μώκος, rempetikogeo69.blogspot.com

• οριζοντεσ τεχνησ Escapemedia

• ΕΚΠΟΜΠΗ “ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ” ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ

• Ο τοποσ και οι χοροι του: https://www.epiaspalathon.gr/