Το μοναστηριακό συγκρότημα της Νέας Μονής, βρίσκεται σε μία έκταση 17.000 τμ, στο κέντρο του νησιού της Χίου, αποτελεί αξιοθέατο του νησιού, και ανήκει στα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.  

Ιδρύθηκε τον 11ο αι. με αυτοκρατορική χορηγία, και αποτελείται από διάφορα τμήματα. Σήμερα διασώζονται αρκετά κτίσματα, ενώ τα ψηφιδωτά της Μονής, κατατάσσονται σε μία από τις τρεις, σχετικά καλοδιατηρημένες, συλλογές της βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα.

Ιστορική διαδρομή

Η Νέα Μονή της Χίου, ιδρύθηκε τον 11ο αι. μ.Χ, στη θέση που βρέθηκε εικόνα της Παναγίας, και προϋπήρχε μονή της Θεοτόκου, χτισμένη από τους ασκητές, Νικήτα, Ιωάννη και Ιωσήφ, ιδρυτές της παλαιάς αλλά και της νέας μονής της Θεοτόκου.

Σύμφωνα με την παράδοση, στους ασκητές αποκαλύφθηκε θαυματουργικά, πως ο εξόριστος στη Λέσβο, Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, θα στεφθεί αυτοκράτορας. Όταν τον ενημέρωσαν, εκείνος υποσχέθηκε, πως αν πραγματοποιηθεί η πρόρρηση, θα ικανοποιήσει οποιαδήποτε επιθυμία τους.

Με την ανάρρησή του στο θρόνο, το 1042, ο Κωνσταντίνος, με τη σύζυγό του Ζωή και την αδελφή της, Θεοδώρα, ανέλαβε την ανέγερση μεγαλόπρεπου μοναστηριακού συγκροτήματος, προικισμένου με πολλά προνόμια, κατοχυρωμένα με χρυσόβουλα, (αυτοκρατορικά έγγραφα με χρυσή σφραγίδα, από τα οποία σώζονται  δέκα, μεταξύ των ετών 1044-1051), ενώ εύνοια έδειξαν, αρκετοί κατοπινοί αυτοκράτορες, οδηγώντας το μοναστήρι σε  μεγάλη ακμή.

Η Μονή, δέχθηκε επιδρομή από τους Άραβες της Ασίας, τον 13ο αι. ενώ το 1802, τιμωρήθηκε από τους Τούρκους με μεγάλο χρηματικό πρόστιμο, στέρηση προνομίων και αυτοδιοίκησης, επειδή θεωρήθηκε υπεύθυνη του γεγονότος ότι είχαν εκχριστιανιστεί οι δύο κόρες Τούρκου  Αξιωματούχου.

Το 1822, κατά τη μεγάλη σφαγή της Χίου, λεηλατήθηκε βάναυσα, και πυρπολήθηκε από τους Οθωμανούς, οι οποίοι έσφαξαν στον περίβολο της μονής, όλους τους μοναχούς αλλά και τις χιλιάδες γυναικόπαιδων, που κατέφυγαν εκεί για να κρυφτούν.

Αναλυτικές πληροφορίες για τη Μεγάλη Σφαγή της Χίου υπάρχουν στο: https://mnimesellinismou.com/istoria-neoteri/-

Μία δεύτερη πυρπόληση από τον τουρκικό στόλο το ίδιο έτος, καθώς και μία νέα επιδρομή το 1828, συμπλήρωσαν τα δεινά της.

Τη χαριστική βολή στο μοναστήρι,  επέφερε ο σεισμός  του 1881. Ξαναχτίστηκε το 1900, ενώ από το 1947 καταβάλλονται προσπάθειες ανασυγκρότησής της.

Μοναστηριακό συγκρότημα

Η Νέα Μονή, βρίσκεται σε θέση που της επιτρέπει να εποπτεύει την πόλη της Χίου, αλλά και τα μικρασιατικά παράλια, ενώ περιβάλλεται από πευκόφυτη οροσειρά,  που της δημιουργεί φυσική οχύρωση.

Ακολουθώντας την τυπική κτηριακή διάταξη των βυζαντινών μοναστηριών,τειχίζεται από οχυρωματικό περίβολο, στη ΒΔ γωνία του οποίου, βρίσκεται αμυντικός Πύργος, που αποτελούσε καταφύγιο των μοναχών σε περιπτώσεις επιδρομών, και αργότερα στέγασε τη  βιβλιοθήκη, και το θησαυροφυλάκιο της μονής.

Το Καθολικό, (η κύρια εκκλησία της μονής) δεσπόζει ανεξάρτητο, στο κέντρο των κτισμάτων, και αποτελείται από τον προνάρθηκα, τον πρόναο, τον κυρίως ναό, και το τριώροφο κωδωνοστάσιο του 1900, το οποίο αντικατέστησε το κωδωνοστάσιο του 1512 που κατέρρευσε στο σεισμό του 1881. Η σημερινή του μορφή, καθώς και ολόκληρου του συγκροτήματος, διαφέρει από την αρχική, εξαιτίας των καταστροφών, και των επισκευαστικών επεμβάσεων που υπέστη.

Σε μικρή απόσταση, βρίσκεται η Τράπεζα, που αποτελεί το χώρο κοινής εστίασης των μοναχών, ενώ βορειοδυτικά του Καθολικού, βρίσκεται η Κινστέρνα, δηλαδή η δεξαμενή νερού που συγκέντρωνε τα νερά της βροχής, η οποία διατηρήθηκε σχετικά ανέπαφη, αφού τα κτήρια γύρω της, την προστάτευσαν από φθορές.

Το 1889, πάνω στο νότιο τοίχο της, χτίστηκε το παρεκκλήσι του Αγ. Παντελεήμονα, που κάλυψε τις λατρευτικές ανάγκες των μοναχών, ώσπου να επισκευαστεί το καθολικό, λόγω των μεγάλων βλαβών που υπέστη λόγω του σεισμού του 1881.

Ο περίβολος του μοναστηριού περικλείει πολυάριθμα μισοερειπωμένα κελιά μοναχών, ενώ δίπλα στην κεντρική είσοδο, βρίσκεται το παρεκκλήσι του Τιμίου Σταυρού, και έξω από τον περίβολο, ο διώροφος κοιμητηριακός ναός, του Αγίου Λουκά.

Αρχιτεκτονικός τύπος καθολικού

Το καθολικό της Νέας Μονής, είναι οκταγωνικού νησιωτικού τύπου με κύριο χαρακτηριστικό τον τρούλο, που εδράζεται σε οκτάγωνο, και σκεπάζει ολόκληρο τον κυρίως ναό, ενώ δεν στηρίζεται σε κολώνες, αλλά σε ελαφρώς εξέχουσες από τους τοίχους, παραστάδες. Οι καμάρες που τον στηρίζουν, διαγράφουν στη στέγη εγγεγραμμένο σταυρό, σε τετράγωνο.

Το χαμηλό του τύμπανο, καταλήγει σε οκτώ τόξα, που η κάτοψή τους, σχηματίζει εγγεγραμμένο οκτάγωνο, μέσα στο τετράγωνο των πλαγίων διαμερισμάτων, έτσι, μόνο η βάση του τρούλου είναι οκταγωνική, ενώ ο καλυπτόμενος χώρος, είναι τετράγωνος.

Πρόκειται για παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με βασικό πλεονέκτημα την ευρύτητα που παρέχει, επωφελούμενος το χώρο που θα καταλάμβαναν, τα εσωτερικά στηρίγματα. Επίσης, δεν παρεμποδίζεται η θέα  προς το ιερό, και προς τον διάκοσμο του τρούλου. Μειονέκτημα αποτελεί η εξωτερική όψη, που λόγω της μεγάλης διαμέτρου του τρούλου, παρουσιάζεται ογκώδης και συμπαγής.

Οκταγωνικοί ναοί είναι επίσης, ο Όσιος Λουκάς Φωκίδας, (του οποίου η κατασκευή προηγήθηκε (χτίστηκε γύρω στο 1011) και είναι ηπειρωτικού τύπου), η Σώτειρα Λυκοδήμου στην Αθήνα, η Παναγία η Κρίνα και ο Άγιος Γεώργιος ο Συκούσης, στη Χίο, η Καμαριώτισσα στη Χάλκη, η Μεταμόρφωση Χριστιάνου στην Τριφυλλία, ενώ στην Κύπρο, ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος του Κουτσοβέντη, ο ναός του Αντιφωνητή, και ο ναός στο κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα.

Αμιγή δείγματα νησιωτικού  συστήματος όμως, είναι μόνο της Χίου και της Κύπρου. Ο οκταγωνικός τύπος, δημιουργήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον 11ο αιώνα, και εφαρμόστηκε έως το 1204, που ξεκίνησε η παρακμή του Βυζαντίου, μετά την κατάκτηση της Βασιλεύουσας κατά την 4η Σταυροφορία.

Από το 1261 (ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο), η αρχιτεκτονική, ακολουθεί συνδυαστικά τα παραδείγματα προγενέστερων εποχών, έτσι αναβιώνει και το οκταγωνικό σύστημα στήριξης, στην Αγία Σοφία Μονεμβασίας, και στους Αγίους Θεοδώρους στο Μυστρά.

 Ψηφιδωτά

Ως αποτέλεσμα συνδυασμού τεχνοτροπικών ρευμάτων της εποχής, στα ψηφιδωτά της Νέας Μονής, υπάρχουν επιρροές της πρώιμης αναγεννησιακής τέχνης, (που προερχόταν από τις εξελληνισμένες περιοχές της Ασίας) και της ιερατικής βυζαντινής. Οι πολυεδρικές, λίθινες ή γυάλινες ψηφίδες που χρησιμοποιούνται, αντανακλούν το φως, ενισχύοντας την κατάνυξη των παρευρισκομένων.

Το φόντο, συνήθως καλύπτεται από χρυσή επιφάνεια, όταν απεικονίζονται χαρμόσυνα γεγονότα, ενώ όταν περιγράφεται το Θείο Πάθος (όπως οι Μυροφόρες και η Σταύρωση), κυριαρχεί ψηφίδα μαύρου χρώματος, εκφράζοντας θλίψη.

Αρκετά στοιχεία των ψηφιδωτών, είναι ασυνήθιστα, ή έχουν αρχαϊκό χαρακτήρα, όπως ο Ιωάννης στη Σταύρωση, που σε ένδειξη πένθους, εικονίζεται αξύριστος, οι πολύστιχες επιγραφές, τα πολύχρωμα φυτά, η διακόσμηση των μοτίβων κ.ά.

Η ηλικιακή και συναισθηματική διαφοροποίηση, στην απόδοση των προσώπων, γίνεται μέσω τεχνικών εκλεπτύνσεων, και χρωματικών χειρισμών.

Στη Σταύρωση, δίνεται μια φορτισμένη με πάθος και ωμότητα, εικόνα αποσύνθεσης, μέσω αντιθέσεων φωτός και σκιάς.

Στη Βάπτιση και στην Ανάσταση, οι συνθέσεις είναι δυναμικές, με ζωηρές στάσεις και αφηγηματικό χαρακτήρα. Ειδικότερα στην Ανάσταση, ο Χριστός, προβάλει σε χρυσό κάμπο, υψώνοντας έναν σταυρό, και πατώντας στις σπασμένες πύλες του Άδη, ανασύρει τον Αδάμ. Το βαθυγάλαζο, με χρυσοκοντυλιές ιμάτιό του, ανεμίζει πίσω του, ενώ το πρόσωπό του αποδίδεται με σκοτεινό χρώμα, εκφράζοντας την πάλη μεταξύ ζωής, και θανάτου. Η σύνθεση, χαρακτηρίζεται από δυναμισμό και πολυχρωμία, και συμπεριλαμβάνει πλήθος μορφών, ενώ η εικονογραφία του γενειοφόρου Σολομώντα που συνήθως εικονίζεται αγένειος, παραπέμπει στη φυσιογνωμία του Κωνσταντίνου Μονομάχου.

Η Νέα Μονή, αποτελεί θρησκευτικό και πολιτιστικό μνημείο της  μεσοβυζαντινής περιόδου, και είναι συνδεδεμένο με θρύλους και παραδόσεις. Παρότι υπέστη πολλαπλές καταστροφές, διασώζονται ακόμα σημαντικά μέρη, τόσο από τα κτίσματα, όσο και από τον διάκοσμο του μοναστηριακού συγκροτήματος. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του οκταγωνικού νησιωτικού ρυθμού, ο οποίος συναντάται σε λίγους ναούς, ενώ οι ψηφιδωτές του παραστάσεις,  αποτελούν έναν συνδυασμό αρχαϊκών στοιχείων και ιερατικής αυστηρότητας, γεγονός που τις τοποθετεί σε τεχνοτροπία ενδιάμεση των άλλων δύο χαρακτηριστικών ψηφιδωτών συνόλων της εποχής (Όσιος Λουκάς και Μονή Δαφνίου).

Η ίδρυση της μονής, πραγματοποιήθηκε κατόπιν αυτοκρατορικής χορηγίας, όπως συνηθίζονταν στη βυζαντινή εποχή, σε αντίθεση με τη σημερινή, που τέτοιου είδους χορηγίες αναλαμβάνονται κυρίως μέσω ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Κ. Ρουμπέκα, 2010: Κατερίνα Ρουμπέκα, Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, Art Magazine

• Π. Στεφάνου-Χαλκιά, Η Ιερά Νέα Μονή Χίου, Ιερά Μητρόπολις Χίου, Ψαρών & Οινουσσών

• Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, http://galaxy.hua.gr/~hp228304/MOSAICS/mosaic14.htm

• Αρχιμ. π. Δ. Παπανικολάου, Ιερέας Ν. Μονής, συνέντευξη 2013, Σύνδεσμος Κληρικών Χίου

• Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/ Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών (ΙΒΕ/ΕΙΕ)

• Αναγνώστου Κ, Αξιοθέατα, Εκκλησίες, Μοναστήρια, Νέα Μονή

• Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Αγρονόμων & Τοπογράφων, Μηχανικών, Ν. Μονή Χίου

• Βάσση Ο, 2018, Οδυσσεύς, Ψηφιακός τόπος ΥΠ. ΠΟ.Α, Ν. Μονή Χίου

• Γ. Αιγινήτης, Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονήσ Χίου,  Ιερά Μητρόπολις Χίου, Ψαρών και Οινουσσών

• Ε. Λέκκος 1996, Τα ελληνικά μοναστήρια, τόμος Β’ , εκδ. Ιχνηλάτης, Πειραιάς 1996.

• Παπαγιάννη κ.ά, Ιστορία Δικαίου, Ελλην. Ακαδ. Συγγράμματα & Βοηθήματα, Αθήνα 2015

• Πλακωτάρης, Ι. 2013, Ο Πύργος της Νέας Μονής Χίου, Δ.Π.Μ.Σ./ ΕΜΠ Προστασία Μνημείων

• Aξιωτάκης Α. 1969, H  Nέα Mονή της Xίου, Iστορία και Tέχνη, έκδ. Iεράς Mητρόπολης Xίου

• Βάσση κ.ά. 2015, «Η κινστέρνα της Νέας Μονής στη Χίο», Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολ. Εταιρείας