Τα νανουρίσματα είναι σύντομα ρυθμικά τραγούδια ευχετικού, θωπευτικού και επαινετικού περιεχομένου, που στόχο είχαν την έκφραση της στοργής και της τρυφερότητας της μητέρας προς το βρέφος, αλλά και την προσπάθειά της να του μεταδώσει αίσθηση ασφάλειας ώστε να ηρεμήσει και να αποκοιμηθεί.

Τα κύρια δομικά στοιχεία του νανουρίσματος είναι η απαλή μελωδία, σταθερός, ο καθησυχαστικός ρυθμός και ο τρυφερός και ευφάνταστος στίχος.

Το πρόσωπο που φροντίζει το μωρό (τα παλαιότερα χρόνια συνήθως μητέρα ή γιαγιά), με μόνο μουσικό όργανο τη φωνή, τραγουδούσε το νανούρισμα, λικνίζοντας παράλληλα το μωρό στο ρυθμό του.

Εκτός από τα στερεοτυπικά επαναλαμβανόμενα μοτίβα του στίχου, συχνή είναι η χρήση αργόσυρτων ήχων (π.χ. ωωω, λαλά, εεεε κ.ά), που αφενός δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες ύπνου χαλαρώνοντας το μωρό, και αφετέρου δίνουν χρόνο στην μητέρα να αυτοσχεδιάσει ώστε να επιμηκύνει τη διάρκεια του τραγουδιού εφόσον χρειαστεί.

Τα ελληνικά νανουρίσματα, αποτελούν μέρος της δημοτικής μουσικής μας παράδοσης και η δημιουργία τους χάνεται στα βάθη των αιώνων. Μεταδόθηκαν από στόμα σε στόμα, παραλλάχθηκαν και προσαρμόστηκαν στις εκάστοτε συνθήκες και μέσω της προφορικής παράδοσης έφτασαν στις μέρες μας.

Η αντοχή τους στον χρόνο, η παγκοσμιότητά τους (καθώς όλοι οι λαοί έχουν τα δικά τους νανουρίσματα), και η διαχρονικότητά τους, τα καθιστούν πολύτιμες πηγές της πολιτιστικής και πολιτισμικής μας
κληρονομιάς.

Μέσω της έκφρασης των συναισθημάτων της μάνας προς το παιδί της, αντλούνται διαχρονικά στοιχεία που εκφράζουν την ιστορική μνήμη και την πολιτισμική συνέχεια των διάσπαρτων ελληνικών πληθυσμών, ενώ μέσω των στίχων μεταφέρονται πληροφορίες για τις περιοχές στις οποίες τραγουδιόταν (θάλασσα, κάμπος, βουνό κ.λπ.), αλλά και για τα ήθη και τις συνήθειες των κατοίκων της εποχής.

Αναφορές για τα πρώτα νανουρίσματα εντοπίζονται από την αρχαιότητα. Τον ύπνο επικαλείται ο Όμηρος και ο Σοφοκλής στα έργα τους, ενώ ο Πλάτων στους Νόμους κάνει αναφορά στις μητέρες που λίκνιζαν στην αγκαλιά τους τα μωρά τους τραγουδώντας.

Ο Θεόκριτος, μάλιστα διασώζει νανούρισμα που παρουσιάζει σημαντική θεματική ομοιότητα με τα σημερινά, ενώ ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές αναφέρει τον όρο “καταβαυκαλήσεις” (από τον ήχο βαυ -βαυ με τον οποίο νανούριζαν τα βρέφη στην αρχαιότητα).

Τα νανουρίσματα συνηθίζονταν κατά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή περίοδο, όπως μαρτυρούν οι αναφορές που συναντώνται σε συγγράμματα του Σέξτου του Εμπειρικού, και του Γεώργιου Παχυμέρη (στο έργο του Μιχαήλ Παλαιολόγος), ενώ η περίοδος άνθισής τους (όπως και της πλειοψηφίας των δημοτικών τραγουδιών), υπήρξε η περίοδος της Οθωμανοκρατίας.

Οι υπόδουλες Ελληνίδες, τραγουδούσαν στα μωρά τους, για τη σκληρή σκλαβιά και τη φτώχεια, αλλά και για τις ελπίδες και τα όνειρά τους για μια καλύτερη ζωή για τα παιδιά τους.

Γενικότερα στους στίχους των νανουρισμάτων τονίζεται η πολυτιμότητα του νεοφερμένου μέλους αλλά και περικλείονται οι πόθοι και οι προσδοκίες της μάνας για το μέλλον του παιδιού της (με έμφαση στη μέρα του γάμου του/της, στα πλούτη και στη δόξα).

Ένα από τα γνωστότερα νανουρίσματα, που με διάφορες παραλλαγές στους στίχους και στη μουσική, συναντάται σε πολλές περιοχές είναι το Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά. Μερικές από τις εκδοχές στίχων είναι οι εξής:

Πρώτη εκδοχή:

Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά, έλα πάρε και τούτο, μικρό μικρό σου το ‘δωσα, μεγάλο φέρε μου το
Κοιμήσου φως μου κι ο Χριστός σου παραστέκει πλάι, κοιμήσου κι η μανούλα σου την κούνια σου κουνάει

Την κούνια σου την έστρωσα με μαλακό σεντόνι, που το ‘πλυναν και το ‘καναν νεράιδες σαν το χιόνι
Κοιμήσου και παράγγειλα στην Πόλη τα προικιά σου, στη Βενετιά τα ρούχα σου και τα χρυσαφικά σου

Νάνι νάνι νάνι νάνι τ’ αγγελούδι μου να κάνει

Δεύτερη εκδοχή:

Νάνι νάνι νάνι νάνι το παιδάκι μου θα κάνει, νανι νάνι το μωρό μου, νάνι νάνι το μικρό μου
Έλα ύπνε πάρε μου το και γλυκά ‘ποκοίμισε το, μικρό μικρό σου το δωσα μεγάλο φέρε μου το

Κοιμήσου και παρήγγειλα στην Πόλη τα προικιά σου, στα Γιάννενα τα ρούχα σου και τα χρυσαφικά σου

Τρίτη εκδοχή:

Νάνι νάνι νάνι νάνι ύπνον ήσυχο να κάνει, να κοιμάται να μερώνει να ξυπνά να μεγαλώνει
Νάνι του νανάκια του ύπνος στα ματάκια του.

Μην πατάτε, μη βροντάτε το παιδάκι μου κοιμάται, νάνι του νανάκια του και καλά βραδάκια του

Τέταρτη εκδοχή:

Ύπνε, που παίρνεις τα παιδιά, έλα πάρε και τούτο, μικρό μικρό σού το 'δωκα, μεγάλο φέρε μου 'το· μεγάλο σαν ψηλό βουνό, ίσιο σαν κυπαρίσσι, κι οι κλώνοι του ν' απλώνονται σ' ανατολή και δύση.

Νάνι νάνι, νάνι νάνι ύπνον ήσυχο να κάνει, να κοιμάται να μερώνει, να ξυπνά να μεγαλώνει·
να κοιμάται σαν τ' αρνάκι, να ξυπνά σαν τ' αηδονάκι. Μην πατάτε, μη βροντάτε· το παιδάκι μου κοιμάται.

Πολλά από τα νανουρίσματα διασώθηκαν από τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, χωρίς αυτό να σημαίνει πως διάφορες παραλλαγές τους δεν υπήρχαν και στις περιοχές της κυρίως Ελλάδας.

Χαρακτηριστικό νανούρισμα για κορίτσια, είναι η Μαργαριταρένια, που καταγράφηκε στη Σμύρνη από τον Νικόλαο Β. Φαρδύ, το 1876-1877 και ηχογραφήθηκε σε στούντιο, μόλις το 2002:

Δεν ήσουν συ που μού ’λεγες –μαργαριταρένια μου «να γίνεις να σε πάρω»
Άντε καλέ μάνα ’γάπα με και μένα κούνει καλέ μάνα το παιδί για μένα

Και τώρα γύρισες και λες –μαργαριταρένια μου «πού σ’ είδα πού σε ξέρω;»
Άντε καλέ μάνα ’γάπα με και μένα κούνει καλέ μάνα το παιδί για μένα

Αναστενάζω δε μ’ ακούς –μαργαριταρένια μου κλαίγω δε με λυπάσαι
Άντε καλέ μάνα ’γάπα με και μένα κούνει καλέ μάνα το παιδί για μένα

Δεν είσαι μάνας γέννημα –μαργαριταρένια μου ούτε Θεό φοβάσαι
Άντε καλέ μάνα ’γάπα με και μένα κούνει καλέ μάνα το παιδί για μένα.

Στην Κύπρο ένα από τα γνωστότερα νανουρίσματα είναιη “Αγιά Μαρίνα” που τραγουδιέται με διάφορες παραλλαγές:

Αγιά Μαρίνα τζιαι Τζιυρά, που ποτζιοιμίζεις τα μωρά, ποτζιοίμισ’ μου τούντο μωρόν ζι’ η μάνα του΄νει στον γιαλόν.

Να φέρει δάφνες τζιαι νερό, να πλείννει τα ρουχούδκια του, τζιαι τα τουλουππιστρούδκια του. Να τα απλώσει στες νοδκιές, στες κότζινες μουσκοκαρκές.

Έπαρ’ το πέρα γύρισ’ το να δει τα δέντρη πώς αθκιούν τζιαι τα πουλιά πώς τζιηλαδούν τζιαι τα πεζούνια πώς πετούν πώς σσιαίρουνται πώς πέτουνται τζιαι πάσιν πέραν τζι΄έρκουνται να δει του Μα΄τραντάφυλλα τ’ Αούστου μήλα κότσινα.

Έπαρ’ το πέρα γύρισ’ το τζιαι στράφου πάλαι φέρ’ μου το γιατ’ εν μωρόν τζιαι τρυφερόν τζιαι θέλω το να το θωρώ να το θωρώ να το φιλώ γιατί εν εγιώ που τ’ αγαπώ.

Μερικοί ακόμα από τους στίχους και τις παραλλαγές που συναντάμε στα ελληνικά παραδοσιακά νανουρίσματα είναι οι εξής:

Νάνι, θά 'ρθει η μάνα σου απ' το δαφνοπόταμο κι από το γλυκό νερό, να σου φέρει λούλουδα, λούλουδα, τριαντάφυλλα και μοσκογαρούφαλα. Κοιμήσου συ, μωράκι μου, σε κούνια καρυδένια, σε ρουχαλάκια κεντητά και μαργαριταρένια.

Έλα, Χριστέ και Παναγιά, και πάρ' το στους μπαξέδες και γέμισε τους κόρφους του λουλούδια, μενεξέδες.

Κοιμήσου συ, παιδάκι μου, κι η μοίρα σου δουλεύει και το καλό σου ριζικό σού κουβαλεί και φέρνει.

Κοιμάται νιο, κοιμάται νιο, κοιμάται νιο φεγγάρι, κοιμάται το παιδάκι μου στ' άσπρο το μαξιλάρι.

Ο ύπνος τρέφει τα μωρά κι η υγειά τα μεγαλώνει και η κυρά η Παναγιά τα καλοξημερώνει.

Κοιμήσου αστρί, κοιμήσου αυγή, κοιμήσου νιο φεγγάρι, κοιμήσου, που να σε χαρεί ο νιος που θα σε πάρει.

Κοιμήσου, που παράγγειλα στην Πόλη τα χρυσά σου, στη Βενετιά τα ρούχα σου και τα διαμαντικά σου. Κοιμήσου, που σου ράβουνε το πάπλωμα στην Πόλη, και που σου το τελειώνουνε σαράντα δυο μαστόροι.

Στη μέση βάνουν τον αϊτό, στην άκρη το παγόνι, νάνι του ρήγα το παιδί, του βασιλιά τ' αγγόνι.

Κοιμήσου και παράγγειλα παπούτσια στον τσαγκάρη, να σου τα κάνει κόκκινα με το μαργαριτάρι. Κοιμήσου μες στην κούνια σου και στα παχιά πανιά σου, κι η Παναγιά η Δέσποινα να είναι συντροφιά σου.

Να μου το πάρεις, ύπνε μου, τρεις βίγλες θα σου βάλω, τρεις βίγλες, τρεις βιγλάτορες κι οι τρεις αντρειωμένοι. Βάζω τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάμπους, τον κυρ Βοριά το δροσερόν ανάμεσα πελάγου.

Ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιμήθη κι ο κυρ Βοριάς ο δροσερός στη μάνα του πηγαίνει: «Γιε μου, και πού 'σουν χτες προχτές, πού 'σουν την άλλη νύχτα;

Μήνα με τ' άστρα μάλωνες, μήνα με το φεγγάρι; Μήνα με τον αυγερινό, που 'μαστε αγαπημένοι;». «Μήτε με τ' άστρα μάλωνα μήτε με το φεγγάρι μήτε με τον αυγερινό, οπού 'στε αγαπημένοι. Χρυσόν υγιόν εβίγλιζα στην αργυρή του κούνια».

Κοιμάται το τριαντάφυλλο κοντά στη μαντζουράνα, κοιμάται το παιδάκι μου με τη γλυκιά του μάνα. Κοιμάται το παιδάκι μου στην αργυρή του κούνια, στην αργυρή και στη χρυσή και στη μαλαματένια.

Κοιμήσου συ, παιδάκι μου, κι εγώ σε νανουρίζω, κι εγώ την κούνια σου κουνώ, γλυκά να σε κοιμίζω. Κοιμήσ' αστρί, κοιμήσ' αυγή, κοιμήσου, νιο φεγγάρι, κοιμήσου, κυρά θάλασσα με το χρυσό σου ψάρι.

Στην νεότερη Ελλάδα, ποιητές όπως ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο Στέλιος Σπεράντζας, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Μάνος Λοΐζος και ο Νίκος Γκάτσος, εκτιμώντας την πολιτισμική και καλλιτεχνική αξία των νανουρισμάτων, δημιούργησαν και οι ίδιοι τα δικά τους “τραγούδια της κούνιας”, τα οποία μελοποιήθηκαν και τραγουδήθηκαν από πολλούς γνωστούς καλλιτέχνες.

Χαρακτηριστικό είναι το νανούρισμα Νάνι του Ρήγα το παιδί σε στίχους Νίκου Γκάτσου και μουσική του Μάνου Χατζηδάκι, στο οποίο προστέθηκαν επιπλέον στίχοι για τις ανάγκες της ταινίας του Ρούντολφ Ματέ Aliki, my love (1963).

Κοιμήσου φως της χαραυγής κι άστρο χρυσό του Απρίλη κι η Παναγιά στον ύπνο σου χαμόγελα θα στείλει.

Σαν μεγαλώσεις γιόκα μου τη μάνα σου θυμήσου και μες στον άγιο κόρφο της αγάλι αποκοιμήσου.

Νάνι του ρήγα το παιδί του βασιλιά τ’ αγγόνι νάνι τ’ Απρίλη η πασχαλιά του Μάη το χελιδόνι.

Τριαντάφυλλα τα μάτια σου τα μάγουλά σου κρίνα και τα χεράκια σου κλωνιά στο βλογημένο μήνα.

Κάμε τον ύπνο σύννεφο και τ’ όνειρό σου πάχνη και που τ’ άστρο της αυγής να σ’ ανταμώσει ψάχνει.

Νάνι του ρήγα το παιδί του βασιλιά τ’ αγγόνι νάνι τ’ Απρίλη η πασχαλιά του Μάη το χελιδόνι.

Ένα ακόμα πολύ ιδιαίτερο νανουρισμα, είναι αυτό που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην παράσταση Ματωμένος Γάμος του Federico Garcia Lorca, σε μουσική Μάνος Χατζιδάκις, και ελληνικούς στίχους/μετάφραση του Νίκου Γκάτσου:

Νάνι το παιδί μου νάνι που δεν ήθελε νερό τ' άλογό μας το μεγάλο.

Αχ καρδούλα μου ποιος ξέρει τι να λέει το ποταμάκι στο λιβάδι το χλωρό.

Νάνι, το νερό το μαύρο μες στα πράσινα χορτάρια που ψιλό τραγούδι πιάνει.

Νάνι την τριανταφυλλιά μου που τη γης δάκρυο ποτίζει τ' άλογό μας το καλό.

Έχει πόδια λαβωμένα τραχηλιά κρουσταλλιασμένη, έχει έν' ασημένιο λάζο καρφωμένο μες στα μάτια.

Μόνο μια φορά σαν είδε τ' αντρειωμένα τα βουνά εχλιμίντρισε κι εχάθη στα νερά τα σκοτεινά. Αχ πού πήγες άλογό μου που δεν ήθελες να πιεις αχ μαράζι μες στο χιόνι.

Νάνι το γαρούφαλό μου που τη γης δάκρυο ποτίζει τ' άλογό μας το καλό.

Μην έρχεσαι μη μπαίνεις το παρεθύρι κλείστο με φυλλωσιές ονείρου μ' όνειρα φυλλωσιάς.

Κοιμάται το παιδάκι μου σωπαίνει το μωρό μου. Αχ πού πήγες άλογό μου που δεν ήθελες να πιεις άλογο της χαραυγής.

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Ράπτης, Θ. (2008). Τα νανουρίσματα και η επίδρασή τους στα παιδιά. Πολυφωνία.
  Φθινόπωρο. Τεύχος 13.

• Καραβίδας, Κ. (2003). Η δυαδική σχέση μάνας-παιδιού και τα νανουρίσματα. Ιωάννινα: Σχολή
  επιστημών Αγωγής και Παιδαγωγικής.

• Κονταξής, Δ. Κ. (2007). Το Δημοτικό Τραγούδι, μια προσπάθεια μελέτης. Αγρίνιο: Πασχέντης

• Αυδίκος, Ε. Γρ. (1996). Το παιδί στην παραδοσιακή και τη σύγχρονη κοινωνία. Αθήνα:
  Ελληνικά γράμματα.

• Κυριακίδης, Στ. (1978). Το δημοτικό τραγούδι, Συναγωγή μελετών, μνημεία του λόγου –
  Άσματα. (Επιμ.) Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος, Αθήνα: Εκδόσεις Ερμής.

• Μάρκος Φ. Δραγούμης, 85 Δημοτικές Μελωδίες από τα κατάλοιπα του Νικολάου Φαρδύ, έκδοση του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, Αθήνα 1991, αρ. 51.

• Ιστοσελίδα Δόμνα Σαμίου, https://www.domnasamiou.gr

• Ιστοσελίδα αρχείων Νίκου Γκάτσου, https://gatsosarchive.org