Από αρχαιοτάτων χρόνων είχε αναγνωριστεί ο σημαντικός ρόλος των παιχνιδιών, στην ψυχολογική και σωματική ανάπτυξη των παιδιών, καθώς μέσω της ψυχαγωγίας ενισχύονταν η καλλιέργεια του πνεύματος, η εκγύμναση του σώματος και ο συντονισμός των κινήσεών τους.

Ειδικότερα τα ομαδικά παιχνίδια συχνά εντάσσονταν στην εκπαίδευση προκειμένου τα παιδιά από μικρά να μάθουν αφενός να διαχειρίζονται τις διαφωνίες τους αλλά κυρίως να εξοικειωθούν με την ιδέα της συντροφικότητας και του σεβασμού στους κανόνες, και να μάθουν έτσι να τηρούν αργότερα τους νόμους του κράτους, και να στηρίζουν τον συμπολίτη ή/και τον συμπολεμιστή τους. Ήταν δε, απαραίτητα στα στρατιωτικού χαρακτήρα συσσίτια, όπου συμμετείχαν όλοι οι ενήλικοι Σπαρτιάτες, καθώς αποτελούσαν έκφραση και της σπαρτιατικής αγωγής.

Ο Πλάτωνας πίστευε πως στα μικρά παιδιά έπρεπε με διακριτική καθοδήγηση, να δίνεται ελευθερία στην επιλογή του παιχνιδιού προκειμένου να δοθεί στο παιδί ο επαγγελματικός προσανατολισμός που θα του εξασφάλιζε μία γαλήνια ζωή. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως για να εστιάσουν τα παιδιά στα παιχνίδια τους, και να αναπτύξουν δημιουργική φαντασία θα έπρεπε αυτά να είναι όσο το δυνατόν πιο πρωτότυπα και μοναδικά. Ο Ιπποκράτης παρότρυνε τη συνέχιση του παιχνιδιού (όπως το τρέξιμο με τον κρίκο) και κατά την ενήλικη ζωή, προκειμένου να διατηρηθεί η σωματική υγεία.

Στο “Ονομαστικόν” του Πολυδεύκη (2ος αι. μ.Χ.), υπάρχει περιγραφή πολλών παιχνιδιών τα οποία ήταν διαφορετικά αναλόγως ηλικίας και φύλου.Τα παιχνίδια κατασκευάζονταν από πηλό, μέταλλο, κόκκαλο, ξύλο, κερί, ζυμάρι, ύφασμα κ.ά. και συνήθως αποτελούσαν ομοιώματα ανθρώπων, ζώων, αμαξών, όπλων, σκευών, εργαλείων κ.ά.

Τα κορίτσια κατά τα προτέλεια ή προγάμια, αφιέρωναν τα παιδικά παιχνίδια τους, μαζί με μία μπούκλα από τα μαλλιά τους, σε διάφορες γυναικείες θεότητες, ως “θυσία του γάμου”, ενώ σε περίπτωση παιδικού θανάτου τα έθαβαν μαζί με το σώμα του παιδιού.

Περιγραφές για παιχνίδια υπάρχουν και στην Ιλιάδα του Ομήρου, στους Νόμους του Πλάτωνα αλλά και σε συγγράμματα των Ιεραρχών Βυζαντίου όπου αναφέρεται η κατασκευή ομοιωμάτων σπιτιών, το δέσιμο χρυσοκάνθαρων σε κλωστές (ζίνα), το καβάλημα καλαμιών ως μίμηση των ιππέων, η αιώρα (κούνια), το τρέξιμο, η πάλη, η ξιφομαχία, ο πετροπόλεμος, τα κάλαντα, αλλά και κάποια από τα παιχνίδια που περιγράφονται παρακάτω.

Τα ατομικά παιχνίδια έως τον 5ο αι. ήταν αποκλειστικά χειροποίητα, ενώ μετά τα περισσότερα φτιάχνονταν στα κοροπλαστεία με τη χρήση καλουπιών για μαζικότερη παραγωγή.

Στα ομαδικά παιχνίδια συνήθως υπήρχε έπαθλο που τις περισσότερες φορές ήταν ο “εφεδρισμός” (καβάλα): οι ηττημένοι μετέφεραν στην πλάτη τους νικητές για μία προκαθορισμένη διαδρομή.

Σχεδόν όλα τα παιχνίδια της αρχαιότητας, ομαδικά και ατομικά, εξακολούθησαν να είναι ιδιαιτέρως δημοφιλή και στους αιώνες που ακολούθησαν, ενώ πολλά από αυτά εκσυγχρονίστηκαν, διαφοροποιήθηκαν ελαφρώς, άλλαξαν όνομα και έφτασαν μέχρι στις μέρες μας. Μερικά από τα δημοφιλέστερα ήταν τα εξής:

Πλαταγή ή σείστρο (κουδουνίστρα)

Στα μωρά έδιναν την πλαταγή που ήταν ένα είδος πήλινης, ξύλινης και σπανιότερα μεταλλικής κουδουνίστρας, με μικρή λαβή, συνήθως σε σχήμα καμπάνας, ανθρώπου ή ζώου. Η πλαταγή περιείχε είτε πετραδάκια, είτε είχε εξαρτήματα από μικρά κομμάτια πηλού, ώστε κουνώντας την να παράγεται θόρυβος και το μωρό να μένει απασχολημένο για ώρα.

Τα σείστρα αυτά, καθώς και τα πήλινα αγγεία-μπιμπερό ήταν τα συνηθέστερα δώρα που πήγαιναν οι συγγενείς στα νεογέννητα κατά τις καθιερωμένες τελετές (γενέθλια, αμφιδρόμια, δεκάτη κ.λπ).

Πλαγγόνα

Η πλαγγόνα αρχικά χρησίμευε μόνο ως θρησκευτικό ειδώλιο, όμως στη συνέχεια έγινε ένα από τα πιο δημοφιλή παιχνίδια, κυρίως για τα κορίτσια, ρόλο που διατηρεί έως και σήμερα. Δεν είναι άλλο από την πασίγνωστη κούκλα με γυναικεία μορφή, που τότε φτιάχνονταν συνήθως από πηλό ενώ υπήρχαν και πλαγγόνες με κινητά μέλη που ονομάζονταν “νευρόσπαστα”.

Η διακόσμηση των πλαγγονών, γίνονταν με πηλό ή με χρώμα ενώ συχνά τους έβαζαν αληθινές τρίχες για τα περίπλοκα χτενίσματά τους και αληθινά υφάσματα για την ενδυμασία τους. Κούκλες είχαν και τα αγόρια, όμως αυτές αποτελούσαν κυρίως ομοιώματα πολεμιστών.

6. Τροχός (Στεφάνι)

Οι τροχοί όλων των διαστάσεων, ήταν συνηθισμένο εξάρτημα για την κατασκευή παιχνιδιών και συνήθως ήταν χάλκινοι. Οι μεγαλύτεροι (80-130 εκατοστά), χρησιμοποιούνταν από μόνοι τους ως παιχνίδι με τα παιδιά να τους κυλούν και να τρέχουν πίσω τους ή να εξασκούνται στην επιδεξιότητα χρησιμοποιώντας ένα ραβδί ώστε να διατηρηθεί η κίνηση του τροχού. Οι τροχοί (μεγαλύτερου βάρους από τα παιδικά παιχνίδια) χρησιμοποιούνταν για την εκγύμναση στις παλαίστρες.

Άθυρμα (τροχήλατο παιχνίδι)

Μικροί τροχοί όμως φτιάχνονταν και ως εξαρτήματα των τροχήλατων παιχνιδιών που ήταν ιδιαιτέρως δημοφιλή κυρίως για τα αγοράκια. Δημοφιλέστερο όλων ήταν το “άθυρμα”: αμαξάκι ή αλογάκι πάνω σε ρόδες, φτιαγμένο από πηλό και δεμένο με ένα σχοινί ώστε το παιδί να μπορεί να το σέρνει πίσω του. Συχνά μάλιστα το έδεναν στα κατοικίδια τα οποία κινούμενα το περιέφεραν στην αυλή του σπιτιού.

Ίυγξ

Σε έναν συνήθως ξύλινο, μικρό τροχό, ο οποίος είχε δύο έως τέσσερις τρύπες περνούσαν μία διπλή κλωστή. Περιστρέφοντας, τραβώντας και χαλαρώνοντάς την, παράγονταν ένας ήχος που έμοιαζε με το κρώξιμο του πουλιού από το οποίο πήρε το όνομά του (ίυγξ). Αναλόγως τον ήχο, ορισμένες φορές έκαναν και προβλέψεις για το μέλλον.

Χαλκή Μυία (τυφλόμυγα)

Πρόκειται για τη γνωστή σε όλους μας τυφλόμυγα, η οποία στους αρχαίους χρόνους παίζονταν ως εξής: Ένα παιδί είχε δεμένα τα μάτια του με ένα μαντήλι και προσπαθούσε να πιάσει ένα από τα παιδιά που έτρεχαν γύρω του χτυπώντας το με τα ζωνάρια τους. Το παιχνίδι κατά καιρούς και κατά τόπους συναντάται και με τις ονομασίες “μυίνδα”, “δραπετίνδα”, “ψηλαφίνδα” ή “τύφλα βουβάλα”.

Χυτρίνδα

Ένας παίκτης στεκόταν στη μέση μιας ομάδας παικτών κρατώντας μια χύτρα στο κεφάλι του. Οι άλλοι γυρνούσαν γύρω του μιλώντας του και προσπαθώντας παράλληλα να τον χτυπήσουν, ενώ αυτός προσπαθούσε να κλωτσήσει κάποιον συμπαίκτη του, ώστε να πάρει αυτός τη χύτρα στο κεφάλι. Σε μία παραλλαγή του παιχνιδιού, ένας άλλος παίκτης παρίστανε τη χύτρα καθισμένος σε μια πέτρα, με τον συμπαίκτη του να προσπαθεί να τον προφυλάξει από τα χτυπήματα των άλλων παικτών.

Κολλαβίζειν (μπιζ)

Στο κολλαβίζειν που ήταν παιχνίδι για λίγους ή πολλούς παίκτες, ένα παιδί έκλεινε με τα χέρια του τα μάτια του και ένα άλλο έπρεπε να τον χτυπήσει συχνά έχοντας τα άλλα παιδιά για “μάρτυρες”. Το πρώτο παιδί κέρδιζε εάν μάντευε/καταλάβαινε από ποιό χέρι του συμπαίκτη του δέχτηκε το χτύπημα.

Ακινητίνδα (αγαλματάκια)

Ένα ακόμα παιχνίδι που συνεχίστηκε να παίζεται ελαφρώς διαφοροποιημένο έως τις μέρες μας, ήταν η ακινητίνδα, τα γνωστά σε όλους μας “αγαλματάκια”. Μια ομάδα παιδιών κινούνταν για όση ώρα ένα απ’ αυτά είχε γυρισμένη την πλάτη του λέγοντας ένα ποιηματάκι, όμως έπρεπε να μείνουν εντελώς ακίνητα μόλις αυτό γύριζε προς το μέρος τους. Όποιο απ’ τα παιδιά έκανε την παραμικρή κίνηση, έπρεπε να μπει στη θέση του παιδιού που έλεγε το ποιηματάκι.

Σχοινοφυλίνδα (Κάηκι τ’ παπά αχυρώνα)

Δημοφιλές ομαδικό παιχνίδι για κορίτσια που κάθονταν κυκλικά, ενώ ένα κορίτσι κρατώντας ένα μαντήλι και τραγουδώντας κινούνταν έξω από τον κύκλο. Όταν άφηνε το μαντήλι πίσω από κάποιο κορίτσι του κύκλου, αυτό έπρεπε να την κυνηγήσει και να την ακουμπήσει με αυτό πριν το πρώτο κορίτσι φτάσει στην κενή θέση και καθίσει, αλλιώς αναλάμβανε τον ρόλο του. Το παιχνίδι εξακολούθησε να παίζεται έως πρόσφατα σε κάποιες περιοχές της Μακεδονίας με το όνομα «Κάηκι τ’ παπά αχυρώνα», φράση που αποτελούσε και τον βασικό στίχο του τραγουδιού που συνόδευε το παιχνίδι.

Αστραγαλίζειν (κότσια), Εις ώμιλλαν, Σφαιρία/σφαιρίδια (βόλοι/μπίλιες) και Πεντέλιθα (πεντόβολα)

-Αγαπημένο παιχνίδι για πολλούς αιώνες για αγόρια και κορίτσια, υπήρξε το “αστραγαλίζειν”. Συνήθως επρόκειτο για μέρος των πίσω ποδιών των αμνοεριφίων, όμως συχνά αντικαθίστατο από λίθινα, χάλκινα, ή ξύλινα ομοιώματά τους, πετραδάκια ή ακόμα κι από ξηρούς καρπούς. Συχνά χρησιμοποιούνταν όπως τα σημερινά ζάρια, ή για να παίξουν τους “αρτιάζειν αστραγάλους” (μονά-ζυγά) κατά τα οποία το ένα παιδί έκρυβε έναν αριθμό αστραγάλων και το άλλο έπρεπε να μαντέψει εάν επρόκειτο για περιττό ή άρτιο αριθμό. Υπήρχαν όμως και κανονικά ζάρια, οι λεγόμενοι πεσσοί, που φτιάχνονταν από πηλό, οστά ή μέταλλα και είχαν όπως και σήμερα στην κάθε πλευρά τους, σημεία, από το 1 έως το 6.

-Τα κότσια χρησίμευαν και για τα πεντέλιθα (αργότερα πεντόβολα), στα οποία συμμετείχαν λίγα ή πολλά παιδιά που είχαν από πέντε κομμάτια το καθένα. Το κάθε παιδί πετούσε ένα από τα κότσια ή τα πετραδάκια του στον αέρα και έπρεπε να το πιάσει πριν πέσει, αλλά ταυτοχρόνως να πιάσει άλλο ένα από αυτά που είχε στο έδαφος.

- Με τα κότσια, τα παιδιά έπαιζαν ομαδικά και το “εις ώμιλλαν”: χάραζαν έναν κύκλο στο χώμα και πετούσαν να κότσια από μία ορισμένη απόσταση, σημαδεύοντας τον κύκλο και έχοντας συγκεκριμένο αριθμό βολών. Ο νικητής καθόριζε ποιά θα ήταν η διάμετρος του κύκλου και το σημείο βολής, για τον επόμενο γύρο του παιχνιδιού.

-Παρόμοιο παιχνίδι ήταν τα σφαιρία ή σφαιρίδια, τα οποία παίζονταν με στρογγυλά βοτσαλάκια ή με τεχνητά σφαιρίδια, και δεν ήταν άλλο από τους βόλους, τις σημερινές μπίλιες.

Βοιωτικό ερυθρόμορφο πηνίο (γιο-γιο)

Το “γιο-γιο” της αρχαιότητας ήταν δύο πήλινοι ή ξύλινοι δίσκοι (ή και άλλο παρόμοιο αντικείμενο) ενωμένοι με έναν κυλινδρικό άξονα στο κέντρο τους. Στον άξονα αυτόν στερέωναν την άκρη μιας κλωστής την οποία τύλιγαν προσεκτικά. Οι παίκτες έριχναν το πηνίο προς τα κάτω κρατώντας την άκρη της κλωστής, ώσπου να ξετυλιχθεί, και με μία ανοδική απότομη κίνηση, η κλωστή ξανατυλιγόταν μόνη της φέρνοντας το πηνίο προς τα πάνω.

Παιχνίδια με μπάλα

Οι μπάλες της αρχαιότητας ήταν φτιαγμένες από δέρματα ζώων, ή ραμμένα κομμάτια ύφασμα, και παραγεμισμένες με μαλλί, άχυρο ή αλογότριχες. Τα παιχνίδια με τη μπάλα ήταν πάντα ιδιαιτέρως δημοφιλή τόσο για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια, στα οποία όμως δεν επιτρεπόταν να παίξουν έξω από τα όρια του σπιτιού τους.

-Ένα από τα δημοφιλή παιχνίδια με μπάλα ήταν η “απόρραξις”, όπου ένα παιδί προσπαθούσε χτυπώντας τη μπάλα να την κάνει να αναπηδάει όσο το δυνατόν περισσότερη ώρα. Συχνά τα χτυπήματα γίνονταν από δύο παιδιά εκ περιτροπής επιστρέφοντας την μπάλα το ένα στο άλλο, χωρίς όμως να διακόπτονται οι αναπηδήσεις της μπάλας.

- Μία παραλλαγή του παιχνιδιού ήταν η “ανακρουσία”, που ήθελε τη μπάλα να χτυπά σ’ ένα τοίχο και ένα παιδί (ή περισσότερα) να την πιάνει πριν πέσει στο έδαφος.

-Σε ένα άλλο παιχνίδι, που θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόγονος του μπάσκετ, τα παιδιά σημάδευαν με τη μπάλα το στόμιο ενός αγγείου. Αυτός που κατάφερνε να βάλει τη μπάλα στο αγγείο περισσότερες φορές, ήταν φυσικά ο νικητής.

-Το “κερητίζειν”, ήταν το παιχνίδι-πρόγονος του σημερινού χόκεϊ. Όπως φαίνεται και στην ανάγλυφη παράσταση που διασώθηκε, αρχικά δύο παίκτες κρατώντας ραβδιά, προσπαθούσαν να σπρώξουν τη σφαίρα. Το παιχνίδι συνέχισε να παίζεται στην Μακεδονία (Βισαλτία) με το όνομα «γρούνα» και ο στόχος του ήταν να καταφέρει ο παίκτης να βάλει τη σφαίρα σε ένα μικρό κουτί, ενώ οι άλλοι παίκτες προσπαθούσαν να τον εμποδίσουν.

Αποδιδρασκίνδρα (κρυφτό)

Επρόκειτο για ένα είδος κρυφτού. Το ένα παιδί έκλεινε τα μάτια για λίγη ώρα και τα υπόλοιπα έπρεπε να κρυφτούν πριν τα ανοίξει κι αρχίσει να τα ψάχνει. Μόλις έβρισκε κάποιο απ’ τα παιδιά, και τα δύο έτρεχαν προς την αρχική θέση προσπαθώντας να ξεπεράσουν το ένα το άλλο για να κερδίσουν.

Ασκωλιασμός (Ασκί)

Ο ασκωλιασμός ήταν δημοφιλέστατο παιχνίδι για παιδιά και ενήλικες και παιζόταν κυρίως στις γιορτές του Διονύσου. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα είδος ακροβασίας αφού οι παίκτες έπρεπε να ισορροπήσουν στο ένα πόδι πάνω σε ένα φουσκωμένο και αλειμμένο με λάδι ασκί. Λόγω της μεγάλης δυσκολίας του στόχου, οι παίκτες συνήθως έπεφταν γεγονός που διασκέδαζε ιδιαιτέρως τους θεατές, και πείσμωνε τους παίκτες να ξαναπροσπαθήσουν. Το παιχνίδι συνεχίστηκε στους νεότερους χρόνους και ακόμα και σήμερα συναντάται σε κάποιες περιοχές της Ηπείρου με το όνομα “ασκί”.

Σκαπέρδα/Διελκυστίνδα

Το παιχνίδι αυτό περιελάμβανε ένα μεγάλο ξύλο με τρύπα στη μέση απ’ την οποία περνούσαν ένα σκοινί. Σε κάθε άκρη του σκοινιού δένονταν ένας παίκτης με τρόπο τέτοιο ώστε να μην βλέπει τον συμπαίκτη του που ήταν δεμένος στην άλλη άκρη. Οι παίκτες τραβούσαν με δύναμη στο σκοινί για να φέρουν τον συμπαίκτη τους κοντά στο ξύλο. Το παιχνίδι αυτό παίζονταν με δύο παίκτες ή με δύο ομάδες παικτών.

Η μετά ράβδων παιγνική συμβολή

Πρόκειται για παιχνίδι με αγωνιστικό περιεχόμενο με ρίζες στους αρχαίους ακοντισμούς, που αναφέρεται κυρίως στις βυζαντινές πηγές. Στην Κύπρο αναφέρεται με το όνομα «Τζιρίτιν», ενώ ένα παρόμοιο παιχνίδι που λέγονταν “Πάντα” είχε διασωθεί έως τις αρχές του 20ού αι. στην Τερπνή Σερρών. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα παιχνίδι που εξασκούσε τα παιδιά στο εύστοχο πέταγμα του ραβδιού, απαραίτητη δεξιότητα για τους μελλοντικούς βοσκούς.

Στρόμβος (σβούρα)

Το παιχνίδι αυτό ονομάζονταν επίσης και βέμβυξ, κώνος, ρόμβος, ή στρόβιλος και παίζονταν από αγόρια και κορίτσια. Στην αρχαιότητα έδιναν στη σβούρα την αρχική κίνηση τον οποία συντηρούσαν χτυπώντας την ενίοτε με ένα μαστίγιο. Ο τρόπος αυτός του παιχνιδιού επέζησε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα σε κάποια χωριά της Μακεδονίας. Στα χρόνια του Βυζαντίου πάντως, σύμφωνα με σημειώσεις του Μ. Βασιλείου, στη σβούρα δίνονταν μόνο μία αρχική ώθηση και κέρδιζε αυτός που έκανε τη σβούρα να στροβιλίζεται περισσότερη ώρα.

Μοσκίνδα (μακριά γαϊδούρα)

Μία ομάδα παιδιών σχημάτιζαν σκυμμένα και με γυρισμένη την πλάτη το ένα στο άλλο μία σειρά. Τα παιδιά της άλλης ομάδας έπρεπε ένα ένα να πάρουν φόρα και να πηδήξουν στις πλάτες των σκυμμένων παιδιών. Αν κατάφερναν να “σπάσουν” την πλάτη της “μακριάς γαϊδούρας” που είχε σχηματιστεί από την πρώτη ομάδα, κέρδιζαν.

Ρούμπαλα

Παρότι το παιχνίδι αυτό πήρε το συγκεκριμένο όνομα αργότερα, επρόκειτο επίσης για ένα από τα παιχνίδια των αγοριών της αρχαιότητας. Δύο ομάδες παικτών στόχευαν σε έξι μεγάλες πέτρες τις οποίες έπρεπε να ανατρέψουν σημαδεύοντάς τες με πολλές μικρότερες. Πολλές φορές το παιχνίδι αυτό εξελίσσονταν σε απλό πετροπόλεμο μεταξύ των δύο ομάδων.

Οστομάχιον (πνευματικό παιχνίδι/πάζλ)

Έτσι ονομαζόταν ένα διαδεδομένο παιχνίδι της αρχαιότητας αλλά και ένα μαθηματικό κείμενο του Αρχιμήδη, χωρίς να έχει γίνει γνωστό ποιό από τα δύο προηγήθηκε. Η ονομασία που σημαίνει “μάχη των οστών” (αν και εικάζεται πως ονομάστηκε έτσι εξαιτίας του άγχους που δημιουργεί η επίλυσή του), χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει ένα παιχνίδι δεκατεσσάρων γεωμετρικών σχημάτων με τα οποία οι παίκτες ανταγωνίζονταν φτιάχνοντας διάφορες φιγούρες (π.χ. ζώα, κτήρια, δραστηριότητες, εξοπλισμό κ.ά).

Κείμενο: Πηνελόπη Ν. Δάλλη

Πηγές:

• Παυλάκη Σ., Σάντος Λ., Τα παιχνίδια στην Αρχαία Ελλάδα, 2η έκδ, Greektoys 2016: https://greektoys.org/2015/02/02/e-book-arxaia-ellhnika-paixnidia/

• Μπαδηλα Σ. Παιχνίδια στην αρχαια ελλαδα: https://docplayer.gr/87911865-Paihnidia-stin-arhaia-ellada.html

• Κασσωτάκη Ελ., Το παιχνιδι στη διαχρονια, Δ/ΝΣΗ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ & ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ: ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, Δημοσ Αχαρνων, 2015: https://arxaiologikoacharnes.files.wordpress.com/2014/03/cf84ceb5cebbceb9cebacebf-cf84cebf-cf80ceb1ceb9cf87cebdceb9ceb4ceb9-cf83cf84ceb7-ceb4ceb9ceb1cf87cf81cebfcebdceb91-2015-1.pdf

• Κενινγκ Β., Η ζωή των παιδιών στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Μεταιχμιο, 2010.

• Λαζος Χ., Παιζοντας στον χρόνο, αρχαία ελληνικά και βυζαντινα παιχνίδια (1700 π.Χ.-1500 μ.Χ) εκδ.Αιολος, 2002.

• Μήλιος Α. Μπιργαλιας Ν. Παπαευθυμίου Ελ. Μητροπούλου Α., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τομ. Α’, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

• Ιστοσελίδα Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού: http://odysseus.culture.gr

• Καραγιαννίδου Ευρ., Το παιχνίδι στην Αρχαία Ελλάδα, Culture - Journal of Culture in Tourism, Αrt and Education - ISSN 2732-8511 – Vol.2 (2022) Issue 1 – Ιανουάριος 2022